King Alfred's Old English Version of St. Augustine's Soliloquies/Book 1
BOOK I.
Đā reahte hē, hys mōd fōr oft gāstende[1] and smēagende mislicu and selcūð þing, and ealles swīðust ymbe hyne sylfne - hwæt hē sylf wǣre; hwæþer hys mōd and hys sāwel dēadlic wēre and gewītendlice, þe hēo wēre ā libbendu and ēcu; and eft ymbe hys God, hwæt hē wēre and hwilce hē wēre, and hwilc good him wēre betst tō dōnne, and hwilc yfel betst to forlētende. Þā answarode[2] mē sum ðing, ic nāt hwæt, hweðer þe ic sylf þe ōðer þing, nē þæt nāt, hwæðer hit wæs innan mē ðe ūtan; būtan þæs ic sōðlicost wēne, þat hyt mīn scēadwīsnes wēre; and þā cwæð hēo to mē: |
Volventi mihi multa ac varia mecum diu, ac per multos dies sedulo quaerenti memetipsum ac bonum meum, quidve mali evitandum esset, ait mihi subito, sive ego ipse, sive alius quis extrinsecus sive intrinsecus, nescio (nam hoc ipsum est quod magnopere scire molior); ait ergo mihi: |
[Gescēadwīsnes.][3] Gyf ðū ēnigne gōdne heorde hæbbe þe wel cunne healdan þæt þæt ðū gestrēone and him befæste, scēawa hyne mē; gyf þū þonne nānne swā gerādne næbbe, sēc hyne oð þū hyne finde; forþām þū ne meaht[4] ǣgðer ge ealne weig ofor þām sittan ðe þū gestrȳned hæfst[5] and healdan, ge ēac māran strȳnan. |
[Ratio.] Ecce, fac te invenisse aliquid; cui commendabis, ut pergas ad alia? |
[Augustinus.] Hwām wille ic ælles befæstan þæt ic elles gestrȳne būtan mīnum geminde?
|
[Augustinus.] Memoriae scilicet. |
G. Is þīn gemind swā mihtig þæt hit mage eall gehealden þæt þū geðencst,[6] and hym bebēotst tō healdenne? |
R. Tantane illa est ut excogitata omnia bene servet? |
A. Difficile est, imo potest. |
G. Befæste hit þonne bōcstafum, and āwrīt hit. Ac mē þincð þæt þēah þæt þū sī tō ūnhal, þæt ðū ne mage hit æall āwrītan; and þēah þū æall hāl wēre, þū beþorftest[9] þæt ðū hæfdest dīgele stōwe,[10] and ǣmanne ǣlces ōðres þinges, and fǣawa cūðe men and creftige mid þē, ðe nānwiht ne āmyrdan, ac fultmoden tō þīnum crefte. |
R. Ergo scribendum est. Sed quid agis, quod valetudo tua scribendi laborem recusat? Nec ista dictari debent; nam solidutinem meram desiderant. |
A. Ic nebbe nān þāra nē þonne amenne, nē ōðera manna fultum, nē swā dȳgela stowe þæt mē tō swilcum weorce onhagie; forðī ic nāt hwæt[11] ic dōn sceal. |
A. Verum dicis. Itaque prorsus nescio quid agam. |
G. Nāt ic þonne nānwiht betere þonne þū ðē gebidde. Wilna ðē tō Gode, Hǣlend mōdes and līchaman, þæt þū mage þurh ðā hēle begitan þæt ðæt þū wilnast; and þonne þū ðē gebeden hæbbe, āwrīt þonne þæt gebed, þī læs þū hit forgyte, þæt þū sī ðē werðer þīnes creftes;[12] and gebyde þē fēawum wordum dēorlice mid fulle angitte. |
R. Ora salutem et auxilium quo ad concupita pervenias, et hoc ipsum litteras manda, ut prole tua fias animosior. Deinde quod invenis paucis conclusiunculis breviter collige. Nec modo cures invitationem turbae legentium; paucis ista sat erunt civibus tuis. |
A. Ic dō swā ðū mē lǣrst, and cwæðe[13] þā: Drihten, þū ðe eart Scypend ealra gesceafta, forgyf[14] mē ǣrest þæt ic þē cunne rihtæ, and gescǣadlice biddan, and þæt ic mage geearnian[15] þǣt ic sī wurðe þæt ðū mē for ðīnre mildheortnesse ālyse and gefrēolsige. Ic clypie tō þē, Drihten,[16] þū þe æall geworhtest,[17] þæt þe æalles geweorðan[18] ne mihte, nē æac wunian ne mihte būtan þē. Ic clypie tō þē, Drihten, þū pe nāne gesceaftas ne forlǣst tō nāhte weorðan.[19] Tō þām ic clypige, þe æalle gesceafta smicere geworhte[20] būtan ǣllcum andweorce. Tō þē ic clypige, þe nēfre nān yfel ne worhtest, ac ǣlc gōd weorc[21] worhtest. To þām ic clypige, þe getǣcð[22] fēawum wīsum mannum þæt yfel nāht ne byð. |
A. Ita faciam : Deus universitatis conditor, praesta mihi primum ut bene te rogem, deinde ut me agam dignum quem exaudias, postremo ut liberes. Deus per quem omnia, quae per se non essent, tendunt esse. Deus qui ne id quidem quod se invicem permit, perire permittis. Deus qui de nihilo mundum istum creasti, quem omnium oculi sentiunt pulcherrimum. Deus qui malum non facis, et facis esse ne pessimum fiat. Deus qui paucis ad id quod vere est refugientibus ostendis malum nihil esse. |
Drihten, þū þe eall medemu geworhtest, and nāht unmedemes, þē nis nān gesceaft wiðerweard; þēah hwylc wille, hē ne mæg, ac þū hȳ hæfst æalle gesceapene gebyrdlice, and gesōme, and to þām geþwǣre þæt heora nān ne mæg[23] ōðerne mid ælle fordōn, ac simle þæt unwlitige wlitigað þæt wlitige. Tō ðē ic clypige, þū þe[24] lufað æall þæt þē lufian mæg, ge þā þe wytan hwæt hī lufiað, ge þā þe nyton hwæt hī lufiað. Đū þe gescēope eall gesceaftas būtan ællcum yfele swīþe goode, þū þe nelt þē eallunga geēowian openlice nānum ōðrum būton þām þe[25] geclǣnsode bēoð on heora mōde, ic clypige to þē, Drihten, forþām þū eart Fæder sōðfestnesse, and wīsdōmes, and sōþes lȳfes, and þæs hēhstan lyfes, and þāra hēhstan gesǣlþe, and þǣs hēhstan goodes, and þāra hēhstan beorhtnesse, and þæs angitlican lēohtes, þū þe ært Feder þæs Suna þe ūs āwehte, and gȳt wrēhð, of þām slēpe ūre synna, and ūs mannað þæt wē to þē becumen. |
Deus per quem universitas etiam cum sinistra parte perfecta est. Deus a quo dissonantia usque in extremum nulla est, cum deteriora melioribus concinunt. Deus quem amat omne quod potest amare, sive sciens, sive nesciens. Deus in quo sunt omnia, cui tamen universae creaturae nec turpitudo turpis est, nec malitia nocet, nec error errat. Deus qui nisi mundos verum scire noluisti. Deus pater veritatis, pater sapientiae, pater verae summaeque vitae, pater beatitudinis, pater boni et pulchri, pater intelligibilis lucis, pater evigilationis atque illuminationis nostrae, pater pignoris quo admonemur redire ad te. |
Đē ic bydde, Drihten, þū þe æart sēo hēhsten sōðfæstnesse, and for þē hyt[26] is sōð æall þætte sōð is. Ic þē bydde, Drihten,[27] þū þe æart se hēhstan wȳsdom,[28] and þurh þe sint wȳse æalle þā þe wȳse sint. Ic þē bidde, Drihten, þū þe æart riht līf, and þurh þe lybbað æall þā þe lybbað. Þū eart sēo hēhste gesǣlð,[29] and for þē sint gesēlige æalle þā þe gesēlige synt. Þū æart þæt hēhste gōd......ys[30] and wlityg. Đū þe æart þæt andgitlice lēoht þurh þe man ongit. Ic þē bydde, Drihten, þū þe æalles middangeardes wealst; þū þe wē ne magon līchamlice ongytan[31] nāþer nē mid ēagum, nē mid swece, nē mid ēarum,[32] nē mid smecce, nē mid hrine; and swā þēah swilce ǣ swylce wē habbað[33], and swylce þǣawas swylce [wē] habbað, ealle þā þe gōd sint wē nāmon of þīnum [rīce], and of þīnum rīce[34] wē bȳsniað eall þæt wē gōdes dōð. Forþāmpe ǣlc þāra āfealð[35] þe þē flȳgð, and ǣlc þāra ārīst[36] þe tō þē gecyrð, and ǣlc þāra āstynt þe on ðē gewunað;[37] and sē swelt ðe ðē eallunga forlēt,[38] sē ācucað þe to þē gecyrð, and sē lifað[39] þe on þē þurhwunað.[40] Ne forlǣt þē nān þe gewityg byt, nē þē nān ne sēcð būtan wȳs, nē þē nān eallunga ne gemēt būton geclǣnsod. Đæt ys, þæt man forwirðe þæt man þē forlēte. Sē se þē lufað, sē þē sǣcð; sē se þē fylið, sē þē hæfð. Đīne trēowða, þe þū ūs sealdest, ūs āweccað of ðām slēpe ūre sinna. Ure tōhopa[41] ūs āhefð tō þē. Ure lufu,[42] þe ðū ūs sealdest, ūs gefæstnað tō þē. Þurh þē wē ofercumað ūre fēond, ǣgþær ge gāstlice ge līchamlice. þū þe æart forgyfendde, cum tō mē, and gemylsa mē; forþāmpe þū mycela gyfa[43] ūs sealdest, þæt ys, þæt wē nēfre æallunga ne forwurðaþ swā þæt wē nāhte weorðan.[44] |
Te invoco, Deus veritas, in quo et a quo et per quem vera sunt quae vera sunt omnia. Deus sapientia, in quo et a quo et per quem sapiunt quae sapiunt omnia. Deus vera et summa vita, in quo et a quo et per quem vivunt quae vere summeque vivunt omnia. Deus beatitudo, in quo et a quo et per quem beata sunt quae beata sunt omnia. Deus bonum et pulchrum, in quo et a quo et per quem bona et pulchra sunt quae bona et pulchra sunt omnia. Deus intelligibilis lux, in quo et a quo et per quem intelligibiliter lucent quae intelligibiliter lucent omnia. Deus cujus regnum est totus mundus, quem sensus ignorat. Deus de cujus regno lex etiam in ista regna describitur. Deus a quo averti, cadere; in quem converti, resurgere; in quo manere, consistere est. Deus a quo exire, emori; in quem redire, reviviscere; in quo habitare, vivere est. Deus quem nemo amittit, nisi deceptus; quem nemo quaerit, nisi admonitus; quem nemo invenit, nisi purgatus. Deus quem relinquere, hoc est quod perire; quem attendere, hoc est quod amare; quem videre, hoc est quod habere. Deus cui nos fides excitat, spes erigit, charitas jungit. Deus per quem vincimus inimicum, te deprecor. Deus per quem accepimus ne omnino periremus. |
Drihten, þū þe ūs manast þæt wē wacian, ðū ūs sealdeste gescēadwīsnesse þæt wē magon tōsēcan and tōscēadan[45] good and yfel, and flēon þat [46] yfel. Þū þe ūs sealdest þæt geþyld, þæt we ūs ne forþōhton on nānum geswince nē on nānum ungelimpe. Nys þæt nān wundor, forþām þū swīðe wel rīcsast,[47] and gedǣst þæt wē ðē wel þēawiað. Đū ūs wel lērdest þæt wē ongēatan þæt ūs wæs fremde and lēne þæt ðæt wē īuwedon þæt ūre āgen wēre, þæt ys, weoruldwela; and þū ūs ǣac lǣrdest þæt we ongēatan þæt ðæt ys ūre āgen, þæt wē īeowedon þæt ūs fremde wēre; þæt ys, þæt heofonrīce ðæt wē þā forsāwon. Đū þe ūs lærdest þat we nāwt unālyfdes dydon, and ēac lǣrdest þæt wē ne unrōt sodon þēah ūs ūre spēda wanodon.[48] Đū þe ūs lǣrdest þæt wē underþīeddan ūrne lȳcuman ūre mode. |
Deus a quo admonemur ut vigilemus. Deus per quem a malis bona separamus. Deus per quem mala fugimus, et bona sequimur. Deus per quem non cedimus adversitatibus. Deus per quem bene servimus et bene dominamur. Deus per quem discimus aliena esse quae aliquando nostra, et nostra esse quae aliquando aliena putabamus. Deus per quem malorum escis atque illecebris non haeremus. Deus per quem non res minutae non minuunt. Deus per quem melius nostrum deteriori subjectum non est. |
Đū þe oferswīðdest donne dēað, þe þū sylf ārīse, and ǣac dēst þæt ealle men ārīsað. Đū þe ūs æalle gewurþugast[49] tō þē, and ūs geclēnsast of æallum ūrūm synnum, and ūs gerihtwīsast, and ūre bēne gehȳrest. Đū þe ūs gedydest þīnes hȳredes, and þū þe ūs lērst ealle rihtwȳsnesse, and ūs simle good lērst, and simle ūs good dēst, and ūs ne forlǣst unryhtum hlāforde ðēowian, swā wē gēo dydon. Þū ūs clypast to ūrum wege, and ūs gelēdest tō þære dura and ūs dā untȳnst, and ūs sillest þonne hlāf ēces lȳfes and þone drinc of lȳfes wylle. Đū þe þrēatast men for heora sinnum, and þū lērst þæt hȳ rihte dōmas dēman and rihtwīsnesse dōn. Đū ūs getrymedest and gȳt trymest on ūrum gelēafum, þæt ūs ne magon þā ungelȳfædan amirran.[50] Þū ūs sealdest and gȳt silst þæt angyt, þæt wē ofercumað þone dwolan pāra (þe lǣrad) manna sāwla næbben nān edlēan æfter þisse worulde heora gearnunge, swā gōdes swā yfeles, swæðer[51] hī hēr dōð. Þū þe ūs ālȳsdest of ðām þēowdōme ōðera gesceafta, ðū ūs simle gearwast ǣce lȳf, and ūs ǣac gyrwast tō þām acan lȳfe. |
Deus per quem mors absorbetur in victoriam. Deus qui nos convertis. Deus qui nos eo quod non est exuis, et eo quod est indnis. Deus qui nos exaudibiles facis. Deus qui nos munis. Deus qui nos in omnem veritatem inducis. Deus qui nobis omnia bona loqueris, nec insanos facis, nec a quoquam fieri sinis. Deus quo nos revocas in viam. Deus qui nos deducis ad januam. Deus qui facis ut pulsantibus aperiatur. Deus qui nobis das panem vitae. Deus per quem sitimus potum, quo hausto nunquam sitiamus. Deus qui arguis saeculum de peccato, de justitia, et de judicio. Deus per quem nos non movent qui minime credunt. Deus per quem improbamus eorum errorem, qui animarum merita nulla esse apud te putant. Deus per quem non servinus infirmis et egenis elementis. Deus qui nos purgas, et ad divina praeparas praemia adveni mihi propitius tu. |
Cum mē nū tō fultome, þū þe æart āna ēce and sōð Godþrimnesse - Fæder, and Suna, and[52] se Hāliga Gāst - būton ǣlcere tōdēlennesse oððe onhwæerfednesse, and būtan ēlcere nēode oððe unmihte, and būtan dēaðe. Þū þe simle swā wunast on þēre hēhstan beorhtnesse[53] and on þǣre hēhstan geststæðþinesse, on þēre hēhstan ānmōdnesse and on þēre hēhstan genyhte,[54] forðām þē nānes gōdes nis wana, ac þū simle wunast swā ful ǣlces goodes on ēcnesse. Þū eart Feder, and Sunu, and se Hālgan Gast. |
Quidquid a me dictum est, unus Deus tu, tu veni mihi in auxilium; una aeterna vera substantia, ubi nulla discrepantia, nulla confusio, nulla transitio, nulla indigentia, nulla mors. Ubi summa concordia, summa evidentia, summa plenitudo, summa vita. Ubi nihil deest, nihil redundat. Ubi qui gignit, et quem gignit unum est. |
Þē ðēowiað ealle ðā gesceaftas ðe þū gescēope; ðē ys ǣlc gōd sāwl underþāed; be þīnre hēse hēo hweorfð — sēo heofene and ealla tungla[55] heora rina behealdað; be þīnre hēse[56] sēo sunne bringð lēohtne dæg, and se mōna lēoht on nyht; be þāra ānlīcnesse þū āstȳrst and wildest æallum þis middangearde, swā þæt ealle gesceafta wrixliað swā dæg and nyht. Đū recst þæt gēar and rēdst þurh þæt gewrixle þāra fēower tȳda, þæt ys, lencten[57] and sumer and herfest and winter; þāra wrixlað ælc wyð oððer and hwerfiað, swā þat heora ǣgðer byð eft emne þat[58] þæt hyt ǣr wæs, and þǣr þǣr hyt ǣr wes; and swā wrixlað eall tunglai and hwerfiað on þām ylcan wīsan, and eft sē and ēa; on ða ylcan wīsan hweorfiað ealle gescæafta. Wrixliað sume þā on oððer wyssan swā þat þā ylcan eft ne cumæð þǣr ðǣr hȳ ēr wēron, eallunga swā swā hy ēr wēron, ac cumað ōðre for hȳ, swā-swā lēaf on trēowum; and æpla, græs, and wyrtan, and trēoweu foraldiað and forsēriað and cumað oððer, grēnu wexað, and gearwað, and rīpað; for þat hȳ eft onginnað sēarian. And swā eall nȳtenu and fugelas swelces ðe nū ys lang æall to ārīmanne. Gē furþum manna lichaman forealdiað, swā-swā ōðre gescæaftas ealdiað;[59] ac swā-swā hȳ ær wurðlicor lybbað þonne trēowu oðþe ōðre nȳtenu, swā hȳ ēac weorðfulicor ārīsað on dōmes dæge, swā þæt nēfre syððan[60] þā līchaman ne geendiað nē ne forealdiað; and þēah se līchama[61] ēr wēre gemolsnod, [gȳt] wæs sēo sāwl[62] simle lybbende, siððan[63] hēo ǣrest gesceapen wes. |
Deus cui serviunt omnia quae serviunt; cui obtemperat omnis bona anima. Cujus legibus rotantur poli, cursus suos sidera peragunt, sol exeret diem, luna temperat noctem: omnisque mundus per dies, vicissitudine lucis et noctis; per menes, incrementis decrementisque lunaribus; per aunos, veris, aestatis, autumui et hiemis successionibus; per lustra, perfectione cursus solaris; per magnos orbes, recursu in ortus suos siderum, magnam rerum constantiam, quantum sensibilis materia patitur, temporum ordinibus replicationibusque custodit. |
And æalle þā gesceaftas þe wē embe sprecað, þæt hēo ūs þince ungeþhwǣre[64] and ungestæðþie, hȳ habbað þēah sumne[65] dǣl gestæþinesse, forþām hȳ sint gebrīdlod[66] mid ðām brīdle Godes beboda.[67] Se God sealde frīdōm manna sāulum,[68] þæt hȳ mōston dōn swā good swā yfel, swæðer[69] hȳ woldon; and gehēt[70] good eadlēan ðām wel dōndum, and yfel þām yfel dōndum.[71] Mid þām Gode ys gegyered se ǣwilm ǣlces gōdes, and þanan ys gegyered and forlǣten ǣlc good tō ūs þāra þe wē habbað;[72] sē ūs gescylt wið ællum yfellum. Nys nāht ofor hyne, ac æalle þing sint under hym, oððe mid hym, oððe on hym. Hē geworhte man tō his ānlīcnesse, and ǣalc[73] þāra manna þe hine silfne ongyt, hē ongyt þæt þis is eall sōð. To þām Gode ic clypie and cweðe: |
Deus cujus legibus in aevo stantibus, motus instabilis rerum mul- tabilium perturbatus esse non sinitur, frenisque circumeuntium saeculorum semper ad similitudinem stabilitatis revocatur: cujus legibus arbitrium animae liberum est, bonisque praemia et malis poenae, fixis per omnia necessitatibus distributae sunt. Deus a quo manant usque ad nos omnia bona, a quo coercentur a nobis omnia mala. Deus supra quem nihil, extra quem nihil, sine quo nihil est. Deus sub quo totum est, in quo totum est, cum quo totum est. Qui fecisti hominem ad imaginem et similitudinem tuam, quod qui se ipse novit agnoscit. |
Exandi, exaudi, exaudi me, Deus meus, Domine meus, rex meus, pater meus, causa mea, spes mea, res mea, honor meus, domus mea, patria mea, salus mea, lux mea, rita mea. Exaudi, exaudi, exaudi me more illo tuo paucis notissimo. |
Þē ānne ic lufige sōðlice ofer æalle ōðre þing; þē ic sēce, þē yc folgige, þē ic eom gearu[78] to þēowianne; under þīnum ānwealde ic wilnie tō wunienne, forðām þū āna rīcsast. Ic þē bydde þæt ðū mē bebēode þæt þæt þū wille; ac gehǣl mīne ēagan[79] and untȳn, þæt ic mage gesēon[80] þīne wundru, and ādrīf fram mē dysig and ofermǣto, and sile mē wīsdōm þæt ic mage þē ongytan, and getǣc mē þider ic mē besēon sceolde tō þē, þat[81] ic þē þǣr gehāwian mæge; ðonne gelȳfæ ic þæt ic dō lustlice þæt þæt ðū mē bebēodest. |
Jam te solum amo, te solum sequor, te solum quaero, tibi soli servire paratus sum, quia tu solus juste dominaris; tui juris esse cupio. Jube, quaeso, atque impera quidquid vis, sed sana et aperi aures meas, quibus voces tuas audiam. Sana et aperi oculos meos, quibus nutus tuos videam. Expelle a me insaniam, ut recognoscam te. Dic mihi qua attendam, ut aspiciam te, et omnia me spero quae jusseris esse facturum. |
Ic þē hālsie, ðū ārfæsta, wel wilende, and wel wyrcende Drihten, þæt þū mē underfō, ðīnne flȳman; forðām ic wes gēo þīn, and þā flēah ic fram þē to dēofle, and fulēode hys willan, and micel broc geðolede on hys þēowdōme. Ac gyf þē nū þincð swā-swā mē dincð, genōh lange ic þolede þā wītu ðe ic nū hwīle þolode, and leng þēowede þīnum fēondum[82] ðonne ic sceolde þām ilcum de þū gehæfst. Genōh lange ic wæs on þām bysmore and on þǣre sceame, þe hȳ mē on gebrōhton; ac onfōh mē nū þīnne āgene[83] þēawa, for ic eom flēonde fram hym. Hwæt! hȳ mē underfēngon[84]ǣr dām ic scōc[85] fram ðē tō hym. Ne āgyf mē nǣfre eft hym, nū ic þē gesōht hæbbe, ac untīn mē þīne dura, and tǣc mē hū ic[86] scile tōcuman. Nebbe ic þē nānwiht tō bringende būtan goodne willan, forðām ic silf nānwyht ælles næbbe, nē ic nānwiht betere nāt þone ic lufige þæt heofenlice and þā þæt gāstlice ofer þis æorðlice,[87] swā ic ǣac dō, gōd Feder, forðām ic mē nānwilt betere nāt þonne þæt. Ac ic nāt hū ic sceal nū cuman tō ðē, būtan þū mē lēre. Ac getæc hit mē, and gefultuma mē.[88] Gef ðē þurh trēowa findon þā ðe þē findon, sile mē þā trēowa. Gȳt gyf ðē þurh[89] ōðerne creft hwilcne[90] findan þā ðe þē findan, forgyf mē þone creft. Gyf þē þurh wȳsdōm findon þā ðe þē findon, forgyf mē þonne wȳsdōm, and īæc on mē þone tōhopan[91] þæs ǣcan lȳfes, and þīne lufe geīec on me. |
Recipe, oro, fugitivum tuum, Domine, clementisseme pater: jamjam satis poenas dederim, satis inimicis tuis, quos sub pedibus habes, vierim, satis fuerim fallacuarum ludibrium. Accipe me ab istis fugientem famulum tuum, quia et isti me quando a te fugiebam acceperunt alienum. Ad te mihi redeundum esse sentio pateat mihi pulsanti janua tua; quo modo ad te perveniatur doce me. Nihil aliud habeo quam voluntatem; nihil aliud scio nisi fluxa et caduca apernenda esse; certa et aeterna requirenda. Hoc facio, Pater, quia hoc solum novi; sed unde ad te perveniatur ignoro. Tu mihi suggere, tu ostende, tu viaticum praebe. Si fide te inveniunt qui ad te refugiunt, fidem da; si virtute, virtutem; si scientia, scientiam. Auge in me fidem, auge spem, auge charitatem. |
Ealā! hū þīn gōdnes is tō wundrienne, forþām hēo is[92] ungelīc æallum goodum. Ic wilnege cuman tō þē, and ðes æalles þe ic on ðām wege habban þearf ic wilnige tō þē, and þæs swīðost[93] ðe ic būtan tō þē cuman ne meg. Gyf þū mē forlēst, þonne forweorðe ic;[94] ac ic wāt þēah þæt þū mē nealt forlēten, būtan ic þē forlǣte; nē ic ǣac nelle forlēte þē, forðām þū æart þæt hēhstæn good. Nis nān þāra ðe þē rihte sēhð, þæt[95] hē þē ne finde. Đe āna þē āriht sēcð, þe ðū onriht lērst þæt hȳ ðē sēcan, and heom getēcst[96] hū hȳ sēcan scylon. Wel, lā gōd Feder, wel ālȳse mē of ðām gedwolan, þe ic on oð þisum dwealde and gȳt on dwolige; and getǣc mē þone weg þe nān fēond on gemētæ, ǣr ic tō þē cume. Gyf ic nānwiht ofer þē ne lufige, ic þē hālsige þæt ic þē gemēte, and gyf ic ǣniges þinges ungemetlice and unrihtlice[97] wilnige, gefrēo mē þæs. Gedā mē þæs wyrðne[98] þæt ic þē mōte gesēon. |
O admiranda et singularis bonitas tua! Ad te ambio, et quibus rebus ad te ambiatur a te rursum peto. Tu enim si deseris, peritur: sed non deseris, quia tu es summum bonum, quod nemo recte quaesivit et minime invenit. Omnis autem recte quaesivit, quem tu recte quaerere fecisti. Fac me, Pater, quaerere te, vindica me ab errore; quaerenti te mihi nihil aliud pro te occurat. Si nihil aliud desidero quam te, inveniam te jam quaeso, Pater. Si autem est in me superflui alicujus appetitio, tu ipse me munda, et fac idonem ad videndum te. |
Đū se aldsta Feder and þū wīsesta, ic þē befæste mȳnne lȳcuman, þat þū hine gehealde hālne. Ic nāt þēah hwes ic þēr bydde, hweðer ic bydde nyttes pe unnittes mē sylfum, oððe þām frēondum[99] þe ic lufige and mē lufað; nē þæt nāt hū lange ðū hyne wille[100] hǣalne gehealdan. Forþī ic hine befeste ðē and bebēode, forðām þū bet wāst þonne ic wite hwæs ic ðerf. Forðām ic þē bydde þæt þū mē simle lēre þā hwile þe ic on þisum lȳcuman and þisse weorulde sīe, and fultuma mē þæt ic simle þone rǣd ārǣdige ðe þē līcwyrðe[101] sī, and mē for þām[102] lȳfum best and rihtwyrðost sī. And nū gȳt ofer æall ōðre þing ic þē geornlicost[103] bydde þæt þū mē ealunga tō þē gecyrran, and ne lǣt[104] mē nānwiht oferwinnan on þis wege, þat ic ne mage cuman tō þē; and geclǣnsa mē ðā hwile de ic on þisse worulde sī, and gedō mē unmodigne. Sile mē oferhȳda.[105] Dō mē gescēadwīsne[106] and rihtwīsne and foreþāncfulne[107] and fulfremdne; and, God, gedō mē lufiende and onfundne þīnes wisdomes; and gedo mē wyrðne þæt ic sī wyniende in þīnum ēadegan[108] rīce. Sī hit swā. |
Caeterum de salute hujus mortalis corporis mei, quamdiu nescio quid mihi ex eo utile sit, vel eis quos diligo, tibi illud committo, Pater sapientissime atque optime, et pro eo quod ad tempus admonueris deprecabor: tantum oro excellentissimam clementiam tuam, ut me penitus ad te convertas, nihilque mihi repugnare facias tendenti ad te, jubeasque me dum hoc ipsum corpus ago atque porto, purum, magnanimum, justum, prudentenque esse, perfectumque amatorem perceptoremque sapientiae tuae, et dignum habitatione, atque habutatorem beatissimi regni tui. Amen, amen. |
Nū ic habbe gedōn swā þū mē lērdest; nū ic me gebæd swā-swā þū mē lērdest. Þā answarode me mīn gescēadwisnes and cwæð:[109] |
Ecce oravi Deum. |
[G.] Ic gesēo þæt þū þē gebǣde; ac seige nū hwæs þū earnodest, oððe hwæt þū habban woldest.[110] |
R. Quid ergo scire vis? |
A. Ic woldo ongytan eall and witan hwæt ic nū sang. |
A. Haec ipsa omnia quae oravi. |
G. Gadera bonne of ðām eallum þe þū dar embe sunge þæt þæt þē þince þæt þē mǣst nēod sȳ, and mǣst þerf tō witande, and befoh hyt þonne mid fēawum wordum, and sege hit mē. |
R. Breviter ea collige. |
A. Ic þē secge sōna: God ic wolde ongytan, and mine āgene sāule ic wold witan. |
A. Deum et animam scire cupio. |
G. Woldest þū āwiht mā witan? |
R. Nihilne plus? |
A. Fela mē lyste witan ðes þe ic nāt. Nē lyst mē þēah nānes[111] þinges swīðor tō witanne þonne þises.
|
A. Nihil omnino. |
R. Ergo incipe quaerere. Sed prius explica quomodo tibi si demonstretur Deus, possis dicere: Sat est. |
A. Nescio quomodo mihi demonstrari debeat, ut dicam: Sat est; non enim credo me scire aliquid sic, quomodo scire Deum desidero. |
G. Hwæt magon wē his þonne dōn, gyf þū nāst þæt gemet? Þū sceoldest witan hwenne þē genōh þūhte, and gyf ðū ēfre tō ðām becume þæt þū þonne ofer þæt ne ēodest, ac sōhtest æalles hwæt, þē lēs þū ānes hwæt wylnodest[116] ofer gemet. |
R. Quid ergo agimus? Nonne censes prius tibi esse sciendum, quomodo tibi Deum scire satis sit, quo cum perveneris non amplius quaeras? |
A. Ic wōt hwet þū woldest; ic þē sceolde tǣcan be sumere bīsene; ac ic ne mæge, forðāmþe ic nāt nānwiht Godes gelīces, þæt ic mæge cwæðan tō þē: 'Đus geara ic wolde cunnan God[117] swā ic þis þing can.' |
A. Censeo quidem; sed quo pacto fieri possit, non video. Quid enim Deo simile unquam intellexi, ut possim dicere: Quomodo hoc in- telligo, sic volo intelligere Deum? |
G. Ic wondrie þīn,[118] hwī þū secge þæt þū Gode nāwiht gelīces nyte, and furþan gȳt nāst hwilc hē ys. |
R. Qui nondum Deum nosti, unde nosti nihil te nosse Deo simile? |
A. Quia si aliquid Deo simile scirem, sine dubio id amarem; nunc autem nihil aliud amo quam Deum et animam, quorum neutrum scio. |
G. Þū cwest þæt þū ne lufiæ nānwyht būtan God and þīne sāwle; gyf donne þæt swā is, ne þū ðonne nānne ōðerne frēond ne lufast? |
R. Non igitur amas amicos tuos? |
A. Hwī gyf ic sāwle lufige, hū ne lufige ic mīnne frēond? Hū ne hæfð hē sāwle? |
A. Quo pacto eos possum, amans animam, non amare? |
G. Gyf þū þīnne frēond forðī lufast þe hē sāwle hæfð, hwī ne lufast þū þonne ǣlc þing be sāwle hæfð? Hwī[121] ne lufast þū mȳs and flǣa? |
R. Hoc modo ergo et pulices et cimices amas? |
A. Ic hī ne lufige, forðīþe hi sint flēsclicu nȳtenu, nes men. |
A. Animam me amare dixi, non animalia. |
G. Hū ne habbað[122] þīne frēond ēac līcuman swā-swā nȳtenu? |
R. Aut homines non sunt amici tui, aut eos non amas: omnis enim homo est animal, et animalia te non amare dixisti. |
A. Ne lufige ic hī nā forðī, ac forðāmþe hī men sint and habbað gescēadwīsnesse[123] on hera mōde, þæt ic lufige ge furðum on þēawum. Þā þē ic hātige, ðā ic hātige forþīþe hi þæt gōd þǣre gescēadwīsnesse[124] wendað on yfel; forðām mē ys[125] ēgðer þāra ālȳfad, ge þæt good tō lufianne ge þæt yfel to hātianne. Forðām ic lufige ælcne[126] mīnra frēonda, sume læsse, sume swȳðor; and ǣlcne þāra ðe ic mā lufige þonne ōðerne, ic hine lufige swā mycele[127] mā þonne ðone ōðerne swā ic ongyte þæt hē betran willan hæfð þonne se ōðer, and his gescēadwīsnesse[128] nyttran willan tō dōnne. |
A. Et homines sunt, et eos amo, non eo quod animalia, sed eo quod homines sunt; id est, ex eo quod rationales animas habent, quas amo etiam in latronibus. Licet enim mihi in quovis amare rationem, cum illum jure oderim qui male utitur eo quod amo. Itaque tanto magis amo amicos meos, quanto magis bene ntuntur anima rationali, vel certe quantum desiderant ea bene uti. |
R. Accipio istud: sed tamen si quis tibi diceret, Faciam te sic Deum nosse, quomodo nosti Alypium; nonne gratias ageres, et diceres, Satis est? |
A. Þanc ic[132] wolde secgan, nē cwæde ic þēah nā ðe raðor 'genōh'. |
A. Agerem quidem gratias, sed satis esse non dicerem. |
G. For hwī? |
R. Cur, quaeso? |
A. Alippius mē is cūðre þonne God, and ne can ic hine þēah swā georne swā ic wolde. |
A. Quia Deum ne sic quidem novi quomodo Alypium, et tamen Alypium non satis novi. |
R. Vide ergo ne impudenter velis satis Deum nosse, qui Alypium non satis nosti. |
A. Non sequitur. Nam in comparatione siderum, quid est mea coena vilius? et tamen cras quid sim coenaturus ignoro; quo autem signo luna futura sit, non impudenter me scire profiteor. |
G. Wōst þū þonne gȳt genōh be Gode, gyf hē þē byð cūð swā þē is nū þes mōnan færeld - on hwilcum tungle he nū is, oððe on hwilce hē ðanon gēð? |
|
A. Nese; ic wolde þat[139] hē mē wēre cūðre donne mōnnan [ðē] ic gesēo þurh mīne ēaga. Ac mē is uncūð, þæt[140] hine wille God for sumum dīeglum þingum, þe wē nyton, on oððere wīsan wændan; donne bēo ic āmyrred þæs þe ic nū wēne þæt ic be him wite.[141] Ac ic wolde witan swā be Gode on mīnre gescēadwīsnesse[142] and on mīnum ingeþance, þæt mē nān þing gemyrran ne mahte,[143] nē on nānum twēonunga gebringan. |
R. Ergo vel ita Deum nosse tibi satis est, ut nosti quo cras signo luna cursura sit? A. Non est satis: nam hoc sensibus approbo. Ignoro autem utrum vel Deus vel aliqua naturae occulta causa subito lunae ordinem cursumque commutet: quod si acciderit, totum illud quod praesumpseram, falsum erit. |
G. Gelyfst þū þæs þæt ic þē mæge dōn gewisran[144] be Gode þonne þū nū eart be ðām mōnan? |
R. Et credis hoc fieri posse? |
A. Gēa; ic hys gelīfe, ac mē wǣre lēofre þæt ic hyt wiste, forðām wē gelȳfað eall þæt ðæt (wē) witon, and wē nyton fæla þæs þe wē lȳfað. |
A. Non credo. Sed ego quid sciam quaero, non quid credam. Omne autem quod scimus, recte fortasse etiam credere dicimur; at non omne quod credimus, etiam scire. |
R. Respuis igitur in hac causa omne testimonium sensuum? |
A. Þæt is sōð; nē trūwige[148] ic him nā. |
A. Prorsus respuo. |
R. Quid? illum familiarem tuum quem te adhuc ignorare dixisti, sensu vis nosse, an intellectu? |
A. Ic hine can nū swā ic hine of ðām ūtram gewitum cunnan mæge; ac ic wilnode þæt ic cūðe hys ingeþance of mīnum ingeþance; ðonne wiste ic hwilce trēowða hē hæfde wið mē. |
A. Sensu quidem quod in eo novi, si tamen sensu aliquid noscitur, et vile est, et satis est: illam vero partem qua mihi amicus est, id est ipsum animum, intellectu assequi cupio. |
G. Mæg man ealles witan būton þām mid þām ingepance? |
R. Potestne aliter nosci? |
A. Ne þincð mē þæt ic swā hyt witan mæge swā-swā ic wolde. |
A. Nullo modo. |
G. Ne canst ðonne [ðū] þīnne cniht?[151] |
R. Amicum igitur tuum et vehementer familiarem, audes tibi dicere esse ignotum? |
A. Hū mæge ic hyne[152] cunnan, and nāt hweðer ic mē silfne[153] can? Hyt is gecwæden on þǣre ǣ þæt man sceole lufian[154] lys nēhstan swā-swā hyne sylfne. Hū wōt ic hys ðonne hū ic hine lufian scyle, gyf ic nāt hweðer ic mē sylfe lufige? Nē [ic] nāt hū hē mē lufað; ic wōt ðæt hym is þæt ylce be mē. |
A. Quidni audeam? Illam enim legem amicitiae justissimam esse arbitror, qua praescribitur ut sicut non minus, ita nec plus quisque amicum quam seipsum diligat. Itaque cum memetipsum ignorem, qua potest a me affici contumelia, quem mihi esse dixero ignotum, cum praesertim, ut credo, ne ipse quidem se noverit? |
G. Tō hwī tǣst þū to mē tō þām uttram andgytte, gyf ðū mid þām inran woldest God ongytan, swilce þū hyne woldest gesēon līchamlice, swā-swā þū ēr sǣdest þæt þū 15 ðone mōnan geseawe? Nāt ic hū hyt[155] þū mē þī þār tǣce, nē mæg ic hyt nān uttram angyttum gætēcan.[156] Ac sege mē hweðer þē genōh þince þæt þæt þū swā God ongytæ swā Plato and Plotinus[157] hine ongæaton? |
R. Si ergo ista quae scire vis, ex eo sunt genere quae intellectus assequitur, cum dicerem impudenter te velle Deum scire, cum Alypium nescias, non de buisti mihi coenam tuam et lunam proferre pro simili, si haec ut dixisti, ad sensum pertinent. Sed quid ad nos? Nunc illud responde: si ea quae de Deo dixerunt Plato et Plotinus vera sunt, satisne tibi est ita Deum scire, ut illi sciebant? |
A. Ne dæar ic þæt secgan, ðæt mē on ðām genōh þince, forðām ic nāt hweðer him genōh þūhte on ðām þe hȳ þǣr wiston. Ic nāt þēah hym þūhte þæet hym beþorften þæt hi his māre wiston, and swā-swā mē ēr þūhton. Đā ic mě gebæd, mē þūhte þæt ic swā fulice ne understōde þæt þæt ic bæd swā-swā ic wolde. Ac ic ne mæhte þēah forberan þæt ic æmbe ne specce, swā-swā mē þūhte þæt ic ðorfte[158] and swā-swā ic wēnde þæt hit wǣre. G. Mē þincð nū þæt þē þince þæt þæt sī ōðer þæt man wite, ōðer þæt man sōðlicost wēnð. A. Gēa, swā mē þincð; forðām ic wolde nū þæt þū mē reahtest hwæt þēr[159] bēo twēh þēræ, oððe hwet man gewiss wiste. |
A. Non continuo, si ea quae dixerunt, vera sunt, etiam scisse illos ea necesse est. Nam multi copiose dicunt quae nesciunt, ut ego ipse omnia quae oravi, me dixi scire cupere, quod non cuperem si jam scirem: num igitur eo minus illa dicere potui? Dixi enim non quae intellectu comprehendi, sed quae undecumque collecta memoriae inandavi, et quibus accommodavi quantam potui fidem: scire autem aliud est. |
G. Wōst þū þæt þū leorneodest[160] þone creft þe wē hātað 'geometrica'? On þām creft þū leornodest on ānum[161] þoðere oðþe on æpple oððe on æge ātēfred, þat[162] þū meahtest be[163] þǣre tēfrunge ongytan þises rōdores[164] ymbehwirft and þāra tungla færeld. Wōst ðū nū þæt þū leornedest on þām ylcan[165] crefte be ānre līnan þæs āwriten[166] anlang middes þæs þoþeres? Wōst þū nū þat þē man þǣr on tēhte þāra twelf tungla stēde and þāra sunne færeld? |
R. Dic, quaeso, scisne saltem in geometrica disciplina quid sit linea? |
A. Gēa; genōh geare ic wōt hwæt sēo līne tācnað. |
A. Istud plane scio. |
R. Nec in ista professione vereris Academicos? |
A. Nā; ne ondrǣde ic hi mē nāwit swīðe, forðām hi sǣdon þæt nǣfre nān wis man nǣre. Forðī mē ne sceamað nānwit þēah ic nǣre, forðī ic wōt þæt ic gȳt wīs ne ēom; ac gyf ic ǣfre swā wīs worðe swā hī sint, þonne wille ic syðþan dōn swā-swā hī lǣrað, oð þæt ic wille seggan þæt ic wite būton getwēon, þæt þæt mē þincð þæt ic wite. |
A. Non omnino. Illi enim sapientem errare noluerunt; ego autem sapiens non sum. Itaque adhuc non vereor earum rerum quas novi, scientiam profiteri. Quod si, ut cupio, pervenero ad sapientiam, faciam quod illa monuerit. |
G. Ne wiðcweðe ic þām nānwiht þæt þū swā do;[169] ac ic wolde witan, nū þū segst þæt þū ymbe þā līnan wite þe on þām þoðere pe ātēfred wæs, þe þū on leornedost ymbe þises rōdores hwyrft, hweðer þū ēac wite ymbe pone þoðer, þe sēo lȳne on āwriten is. |
R. Nihil renuo: sed, ut quaerere coeperam, ita ut lineam nosti, nosti etiam pilam quam sphaeram nominant? |
A. Gēa; ǣgðer þāra ic wốt. Ne mæg nān man þæs gedwælian. |
A. Novi. R. Æque utrumque nosti, an aliud alio magis aut minus? A. Eque prorsus. Nam in utroque nihil fallor. |
G. Hweðer geleornodest þū, þe myd þām ēagum, þe mid þām ingeþance? |
R. Quid haec, sensibusne percepisti, an intellectu? |
A. Mid ǣgðrum ic hyt geleornode: ǣrest myd ðām eagum and syðþan myd[170] þām ingeþance. Đā ēagan mē gebrohton[171] on þām angytte; ac siðþan ic hyt þā ongyten hæfde, þā forlǣt ic þā þe[172] scēawunga mid þām ēagum and þōhte, forðī mē þūhte þæt ic his mæahte micle māre geþencan ðonne ic his mahte[173] gesēon, siððan þā ēagan hyt ætfæstnodon mīnum ingeþance. Swā-swā scyp brincð man ofer sæ; 20 syððan hē þonne tō lande cymð, þonne forlǣt hē þǣt scyp standan, forþām him þincð syððan þæt hē mæge ǣð būtan faran þonne mid. Ēaðre mē þincð þēah myd scēðþe on drīgum lande tō farande, þonne mē þynce mid ðām ēagum būtan þāra gescēadwīsnesse ǣnigne[174] creft tō geleornianne, þēah ēagan[175] þǣr tō hwīlum fultmian scylen. |
A. Imo sensus in hoc negotio quasi navim sum expertus. Nam cum ipsi me ad locum quo tendebam pervexerint, ubi eos dimisi, et jam velut in solo positus coepi cogitatione ista volvere, diu mihi vestigia titubarunt. Quare citius mihi videtur in terra posse navigari, quam geometricam sensibus percipi, quamvis primo discentes aliquantum adjuvare videantur. |
G. For ðām þingum is ðearf þæt þū rihte hāwie mid mōdes ǣagum tō Gode swā rihte swā-swā scipes ancerstreng byð āþenæd on gerihte fram þām scype to þām ancre, and gefastna þā ēagan þīnes mōdes on Gode swā se ancer byð gefastnod[176] on ðǣre eorðan. Þēah þæt scyp sī ūte on ðǣre sǣ on þām ȳðum[177], hyt byð gesund [and] untōslegen gyf se streng āþolað, forðām hys byd se ōðer ende fast on þǣre eorðan and se ōðer on ðām scype. A. Hwæt is þæt þæt þū hētst[178] mōdes ēagan? G. Gescǣadwīsnesse tō ǣacan ōðrum creftum. A. Hwæt sint þā ōðre creftas? G. Wȳsdōm and ēadmēto and wærscype and gemetgung [and] rihtwīsnes and mildheortnes [and] gescēadwīsnis [and] gestaðþines[179] and welwilnes [and] clēnnes and forheafdnes. Myd þisum ancrum þū scealt gefastnian ðone streng on Gode, þæt ðæt scyp healdan sceal þīnes mōdes. A. Drihten God, mē gedō eall swā-swā þū mē lǣrst. Ic wolde gyf ic mahte, ac ic ne mæg ongytan hū ic þā ancras[180] begytan mage, oððe hū ic hī āfastnian mage būton þū hyt mē swætolocor getēce. G. Ic þē myhte getēcen, ac ic þē scolde[181] ērest ācsian, hū manige þū forlēten hæbbe þisse worlde lusta for Gode? Syððan þū ðonne mē þæt āsǣd heafst, þonne mæg ic þē secgan būtan ǣlcum twēon þæt þū heafst swā feola ðāra ancra begyte swā þū heafst þāra lusta on wurlde forlǣten. A. Hū mæg ic forlǣten þæt ðæt ic wōt and can and of cyldehāde togewonod ēom, and lufian þæt ðet mē uncūð is būton gē be gesegenum? Ic wēne þēah gyf mē wēre 10 swā cūð þæt ðet þū mē ymbe sagest swā mē is þæt ðæt ic hǣr gesēoh, þæt ic lufede þæt and forsawe ðis. G. Ic wundrige hwī [þū] swā spece.[182] Gepenc nū gyf ðīnes hlāfordes ǣrendgewrit and hys insegel tō ðe cymð, hwæðer þū mæge cweðan þæt ðū hine be ðām ongytan ne mægæ, nē hys willan þǣr on gecnāwan ne mæge? Gyf þū ðonne cwyst þæt þū hys willan ðēr on gecnāwan mage, cweð þonne hweðer þē rihtra þince, þe þū hys willan folgie, þe þū folgie þām welan[183] þe hē ðē ēr forgeaf tō ēacan hys frēondscype?
|
R. Ergo istarum rerum disciplinam, si qua tibi est, non dubitas vocari scientiam ? A. Non, si Stoici sinant, qui scientiam tribuunt nulli, nisi sapienti. Perceptionem sane istorum me habere non nego, quam estiam stultitiae concedunt: sed nec istos quidquam pertimesco. Prorsus haec quae interrogasti scientia teneo: perge modo; videam quorsum ista quaeris. R. Ne propera, otiosi sumus. Intentus tantum accipe, ne quid temere concedas. Gaudentum te studeo reddere de rebus quibus nullum casum pertimescas, et quasi parvum negotium sit, praecipitare jubes? A. Ita Deus faxit, ut dicis. Itaqne arbitrio tuo rogato, et objurgato gravius, si quidquam tale posthac. R. Ergo lineam in duas lineas per longum scindi, manifestum tibi est nullo modo posse? A. Manifestum. R. Quid, transversim? A. Quid, nisi infinite secari posse ? R. Quid, sphaeram ex una qualibet parte a medio, ne duos quidem pares cirulos habere posse pariter lucet? A. Pariter omnino. R. Quid linea et sphaera ? unumne aliquid tibi videntur esse, an quidquam inter se differunt? A. Quis non videat differre plurimum? R. At si aeque illud atque hoc nosti, et tamen inter se, ut fateris, plurimum differunt, est ergo differentium rerum scientia indiff ens? A. Quis enim negavit? R. Tu paulo ante. Nam cum te rogassem quomodo velis Deum nosse, ut possis dicere, Satis est; respondisti te ideo nequire hoc explicare, quia nibil haberes perceptum, similiter atque Deum cupis percipere, nihil enim te scire Deo simile. Quid ergo nunc? linea vel sphaera similes sunt? |
A. Sam ic wylle, sam ic nelle, ic sceal secgan nīde riht, būton ic lēogan willæ. Gyf ic donne lēoga, þonne wōt God þat.[184] Forðī ic ne dear nān oððer secgan būtan soð, þæs ðe ic gecnāwan can. Mē þincð betere þæt ic forlēte þā gyfe and folgyge þām gyfan ðe mē ēgðer ys stīward, ge ðæs[185] welan ge ēac hys frēondscypes,[186] būton [ic] ēgðer habban magæ. Ic wolde þēah ēgþer habban, gyf ic myhte[187] ge ðone welan ge ēac hys willan[188] folgyan. G. Ful rihte[189] þū mē hæfst geandwyrd, ac ic þē wolde ācsian hweðer þū wēne þæt þū mæge habban eall þæt ðet þū nū hæfst būtan þīnes hlāfordes frēondscypes. A. Ne wēne ic þæt ænig man sī swā dysig þat[190] [hē] þæs wēne. G. Genōh rihte ðū hyt understentst, ac ic wolde witan hweðer þē[191] þūhte be þām þe þū hæfst, hweðer hyt wēre þe lǣne, þe ace. A. Ne wēnde ic nǣfre þǣt hyt[192] ǣce wēre. G. Hwǣt wēnst þū be Gode and be þām ancrum þe wyt ǣr sprēcon, hweðer hī sīon ðe þisum gelīce de ǣce? A. Hwā is swā wōd þæt hē dyrre cweðan[193] þæt God ne sī[194] ǣce? G. Gyf[195] hē ðonne ǣce is, hwī ne lufast ðū þane ǣcan hlāford swīðor þonne ðone lænan? Hwat! ðū wāst þæt se ǣca þē nāht fram ne gewyt, būton þū fram hym gewite; and þū scealt nīde fram dām ōðrum sam þū wille, sam þū nelle; oððe ðū scealt hine forlǣtan oððer hē þē. Ic gehȳre þēah þæt þū hine lufast swīðe swilice, and eac ondrēdest[196] and wel dēst; swīðe rihte and swīðe gerisenlice þū dēst. Ac ic wundrige hwī þū done ōðerne mycle mā ne lufige, þe ðē ēgðer gyfð, ge ðæs[197] worldhlāfordes frēondscype ge his āgene, and ǣce lȳf after þise worulde. Hlāford is incer bēigra wealdend, ge ðīn ge þæs hlāfordes þe ðū ðǣr swā ungemetlice lufast. A. Ic þē andette þæt ic hine wolde lufian ofer ealle oððre þing,[198] gyf ic hine ongytan cūðe and gecnāwan swā-swā ic wolde. Ac ic hys mæg swīðe lītel ongytan oðde nāwiht, and þēah þām tīmum þe ic hys āgyme, and mē ǣnig onbrerdnes cym be ðām ǣcan lȳfe, þonne ne lufige ic nānwiht þisses andweardan lȳfes ofer þæt, nē furðum þām gelīce. G. Hweðer þū nū wilnige þæt þū hine gesēo and swytole ongyte? A. Nys mē nān willan ofer þæne. G. Heald[199] þonne hys bebodu. [A.] Hwilce bebodu? G. Þā ic þē ar sēde. A. Mē þincað þā swīðe hefige and swīðe manifealde. G. Mē ne þincð nānwiht hefig ðes þe man lufað.
|
A. Quis hoc dixerit? R. Sed ergo quaesiveram, non quid tale scires, sed quid scires sic, quomodo Deum scire desideras. Sic enim nosti lineam ut nosti sphaeram, cum se non sic habeat linea ut se habet sphaera. Quamobrem responde utrum tibi satis sit sic Deum nosse, ut pilam illam geometricam nosti; hoc est, ita de Deo nihil, ut de illa, dubitare. A. Quaeso te, quamvis vehementer urgeas atque convincas, non audeo tamen dicere ita me velle Deum scire, ut haec scio. Non solum enim res, sed ipsa etiam scientia mihi videtur esse dissimilis. Primo, quia nec linea et pila tantum inter se differunt, ut tamen eorum cognitionem una disciplina non contineat: nullus autem geometres Deum se docere professus est. Deinde, si Dei et istarum rerum scientia par esset, tantum gauderem quod ista novi, quantum me Deo cognito gavisurum esse praesumo. Nunc autem permultum haec in illius comparatione contemno, ut nonnunquam videatur mihi si illum intellexero, et modo illo quo vide potest videro, haec omnia de mea notitia esse peritura: siquidem nunc þrae illius amore jam vix mihi veniunt in mentem. R. Esto plus te ac multo plus quam de istis Deo cognitio gavisurum, rerum tamen non intellectus dissimilitudine; nisi forte alio visu terram, alio serenum coelum intueris, cum tamen multo plus illius quam hujus aspectus te permulceat. Oculi autem si non falluntur, credo te interrogatum utrum tibi tam certum sit terram te videre quam coelum, |
A. Ne þincð mē nān geswinc hefig,[200] gyf ic gesēo and habbe þæt ðæt ic æfter swince. Ac se twēonung wyrcað þā hefinesse. |
tam tibi certum esse respondere debere, quamvis non tam terrae quam coeli þulchritudine atque splendore laeteris. A. Movet me, fateor, haec similitudo, adðucorque ut assentiar quantum in suo genere a coelo terram, tantum ab intelligibili Dei majestate sþectamina illa disciplinarum vera et certa differre. |
G. Genōh wel þū fēhst on þā spece,[201] and genōh rihte þū hyt understentst. Ac ic þē meg secgan þæt ic ēom sēo gescēadwīsnes[202] ðīnes modes, þe ðē wiðsprecð, and ic ēom sēo racu ðe mē onhagað ðē tō gerihtreccenne, þæt þū gesyhst myd þīnes mōdes ēagan God swā sweotole swā þū nū gesyhst myd ðæs līcuman ǣagan ðā sunnan. A. God Ælmihtig þē forgylde. Mē is swīðe mycel þanc þæt þū[203] mē gehātst þat þū swā swotole hit[204] mē getēcan wille. Uncūð þēah ic wāre, ðonan[205] cume [ic] tō þæt ic hine mæge sweotolor gesēon, gyf ic hine ērest gesēo swā-swā ic nū þā sunnan gesēo.[206] Ic ne gesēo þēah[207] ðā sunnan swā swotolo swā ic hī gesēon wolde. Ic wōt[208] ful[209] lȳtle ðē gearor hwilc sēo sunne is, þēah[210] ic hyre ēlcæ dæge onlōcige. Mē þūhte þēah[211] good þæt ic myhte[212] God swā swotole gesēon. G. Þenc nū swīðe geornlice[213] to ðām þe ic þē ǣr sǣde. A. Ic wille swā ic geornost mæge. G. Wite þæt ērest gewiss þæt ðæt mōd byð þǣre sāwle ēaga,[214] and þæt þū scealt ēac[215] witan, þæt ōðer byð þæt[216] man gesēo þæt þæt [hē] after hāwode; fēorðe byt þæt þæt he þēr gesēon wolde. Forðām ǣlc man, ðāra þe ǣagan heft, ǣrest hāwað þæs ðe hē gesēon wolde oð ðone first þe hē hyt gehāwað.[217] Þonne he[218] hyt þonne gehāwad heaft, donne gesyhð hē hit. Ac þū scealt witan ðæt ic, þe nū wiðsprece, ēom gescēadwīsnes,[219] and ic ēom ǣlcum manniscum mōde on þām stale þe sēo hāwung byð þām ēagum. Ælces līcuman ǣagan behōfað þrēora þinga on hym silfum tō habbæne, fēorðe[220] byt þæt hit sēcð, and tō hym getēon wolde: ān is þæt ðū hefst and bricst and lufast þæt ðæt þū ǣr tōhoþedest.[221] A. Eālā! hweðer ic ǣfre cume tō ðām de ic tōhopie, oððe þæt ǣfre tō mē cumæ þæt ic wilnie. |
R. Bene moveris. Promittit enim ratio quae tecum loquitur, ita se demonstraturam Deum tuae menti, ut oculis sol demonstratur. Nam mentis quasi sui sunt oculi sensus animae; disciplinarum autem quaeque certissima talia sunt, qualia illa quae sole illustrantur, ut videri possint veluti terra est atque terrena omnia: Deus autem est ipse qui illustrat. Ego autem ratio ita sum in mentibus, ut in oculis est asþectus. Non enim hoc est habere oculos quod aspicere; aut item hoc est aspicere quod videre. Ergo animae tribus quibusdam rebus oþus est ut oculos habeat quibus jam bene uti possit, ut aspiciat, ut videat. Oculi sani mens est ab omni labe corporis pura, id est, a cupiditatibus rerum mortalium jam remota atque purgata: quod ei nihil aliud praestat quam fides primo. Quod enim adhuc ei demonstrari non potest vitiis inquinatae atque aegrotanti, quia videre nequit nisi sana, si non credat aliter se non esse visuram, non dat oþeram suae sanitati. Sed quid, si credat quidem ita se rem habere ut dicitur, atque ita se, si videre potuerit, esse visuram, sanari se tamen posse desþeret: nonne se prorsus abjicit atque contemnit, nec praeceptis medici obtemperat? A. Omnino ita est, praesertim quia ea praecepta necesse est ut morbus ðura sentiat. R. Ergo fidei sþes adjicienda est. A. Ita credo. R. Quid, si et credat ita se habere omnia, et se sþeret posse sanari, ipsam tamen quae promittitur lucem non amet, non desideret, suisque tenebris, quae jam consuetudine jucundae sunt, se arbitretur debere interim esse contentam; nonne medicum illum nihilominus respuit? A. Prorsus ita est. |
G. Dō nū þā lufe ðriddan tō ēacan þām gelēafan and þām tōhopan; forðām nānre sāwle ēagan ne bēoð full hāle, ge hyre God myd tō gescēonne, būton þisum þrīom. Sēo gesyhð þonne is angyt. [A.] Gyf hēo donne hāl ēagan hæft, þæt is, hāl angyt, hwæs byð[222] hyre ðonne wana, oððe hwæs þearf hēo ðonne māran? |
R. Ergo tertia charitas necessaria est. A. Nihil omnino tam necessarium. R. Sine tribus istis igitur anima nulla sanatur, ut possit Deum suum videre, id est intelligere. Cum ergo sanos habuerit oculos, quid restat? A. Ut aspiciat. |
G. Þāre sāule hāwung is gescēadwīsnes[223] and smēaung. Ac manige sāwle hāwiað mid ðām, and þēah ne gesēoð þæt þæt hī wilniað, forðāmþe hī næbbað ful hāle ēagan. Ac sē ðe God gesēon wille, hē scel habban his[224] mōdes ēagan hāle; þæt is, ðæt hē hebbe festne gelēafan and rihte tōhopan and fulle lufe. Gyf hē ðonne þā ealle hefð,[225] donne hæfð hē gesēlig līf and ǣce. Sēo gesyhð þe wē God myd gesēon scylon is angyt. Þæt angyt byð[226] betwēona twām þingum:[227] betwēona þām ðe þǣr ongyt and þām þǣr ongitan byð, and byð on ēgþrum fæst swā-swā lufu byð betwēona þām lufiende and þām ðe hē þǣr lufað. On ēgþrum hēo byð fæst swā wē ēr sprēcon be ðām ancer-strengne, þæt ðe ōðer ende wēre fæst on þām scype, ōðer on þām lande.[228] A. Gyf hyt ðonne æft ǣfre gewyrð þæt ic God gesēon mæge swā-swā þū mē nū tēhtest þæt ic his hāwian sceolde hweðer ic ðurfe þāra þrēora þinga ealra þe þū ær embe sprece, ðet is, gelēafa and tōhopa and lufu? G. Hwilc ðearf byð ðonne þæs gelēafan,[229] þonne man gesyht þæt ðæt hē ēr gelȳfde, and eft wāt[230] þæt hē ēr tōhopede? Ac sēo lufa ne byð næfre gewanod, ac byð swīðe miclum geēced þonne þæt andgyt byð gefastnod[231] on Gode; nē þāre lufu nēfre ne byð nān ende: omni consummatione uidi finem latum mandatum tuum nimis; þæt is, ǣlces worulde þinges ic gesēo ende, ac þīnra beboda ic ne gesēo[232] nēfre ende. Þæt is sēo lufe embe þæt hē witegode. Ac þēah seo sāule sī fulfremed and fulclǣne, þā hwīle þe hēo on þām līcuman byð,[233] hēo ne mæg God gesēon swā-swā hēo wilnað for þæs līcuman hefenesse and gedrēfednesse, būton mid[234] miclum geswince þurh gelēafan and tōhopan and þurh lufe. Đæt sint þā þrēo anceras, þe þæt scyp ðæs mōdes healdað on gemang ðām brogan þāra yða. Þæt mōd þēah hæfð micle frofre on ðām þe hit gelȳfð and geare wōt þæt þā ungelimp and þā ungesǣlþa þisse wurlde ne bēoð ǣce. Swā-swā scypes [hlāford],[235] þonne þæt scyp unge-
|
R. Aspectus animae, ratio est: est quia non sequitur ut omnis qui aspicit videat, aspectus rectus atque perfectus, id est quem visio sequitur, virtus vocatur; est enim virtus vel recta vel perfecta ratio. Sed et ipse aspectus quamvis jam sanos oculos convertere in lucem non potest, nisi tria illa permaneant: fides, qua credat ita se rem habere, ad quam convertendus aspectus est, ut visa faciat beatum; spes qua cum bene aspexerit, se visurum esse praesumat; charitas, qua videre perfruique desideret. Jam aspectum sequitur ipsa visio Dei, qui est finis aspectus; non quod jam non sit, sed quod nihil amplius habeat quo se intendat: et haec est vere perfecta virtus, ratio perveniens ad finem suum, quam beata vita consequitur. Ipsa autem visio, intellectus est ille qui in anima est, qui conficitur ex intelligente et eo quod intelligitur: ut in oculis videre quod dicitur, ex ipso sensu constat atque sensibili, quorum detracto quolibet, videri nihil potest. Ergo cum animae Deum videre, hoc est Deum intelligere contigerit, videamus utrum adhuc ei tria illa sint necessaria. Fides quare sit necessaria, cum jam videat? Sþec nihilominus, quia jam tenet. Charitati vero non solum nihil detrahetur, sed addetur etiam plurimum. Nam et illam singularem veramque þulchritudinem cum viderit, plus amabit; et nisi ingenti amore oculum infixerit, nec ab asþiciendo usþiam declinaverit, manere in illa beatissima visione non poterit. Sed dum in hoc corpore est anima, etiamsi plenissime videat, hoc est intelligat Deum; tamen, quia etiam corporis sensus utuntur oþere proprio, si nihil quidem valent ad fallendum, non tamen nihil ad non ambigendum, potest adhuc dici fides ea qua his resistitur, et illud þotius verum esse creditur. Item quia in ista, quanquam Deo intellecto anima jam beata sit; tamen, quia multas molestias corporis sustinet, sperandum est ei post mortem omnia ista incommoda non futura. Ergo nec spes, dum post in hac est vita, animam deserit. Sed cum post hanc vitam tota se in Deum collegerit, charitas restat qua ibi teneatur. Nam neque dicenda est fidem habere quod illa sint vera, quando nulla falsorum interþellatione sollicitatur; neque quidquam sperandum ei restat, cum totum |
tǣslicost on ancre rīt and sēo sǣ hrēohost byð, ðonne wot hē gewiss smelte wedere tōwæard. Đrēo þing[236] sint nēodbehǣfe ðām ēagan ēlcere sāwle: ān is þæt [hēo] hāl sīen; oððer, þæt hēo hāwien ðes þe hēo gesēon wolden; þridde, þæt hī magen gesēon þæt þæt hī gehāwian. Tō þām þrīm is Godes fultumes ðerf, forðām man nāþer ne ðā gōd nē nāne dōn ne mæge, būton hys fultume. Forðām hē is simle[237] tō biddanne þæt hē simle[238] bēo fultumiunde; forðām hyt is ðæt þæt hē ūs onbrirde and on þæt tihte þæt wē ǣrest wel willen, and syððan myd ūs wyrce þæt þæt he wile oð ðane first ðe wē hyt fulfremmen myd hym, and hūru hē myd ūs [wyrce] swā-swā myd sumum gewealdnum[239] tōlum swā-swā hyt[240] āwriten is, þæt ǣlcum wel wyrcenðum God myd bēo mydwyrhta. Wē witon ðæt nān man[241] mæg nāwyht goodes wyrcan būton hym God myd wyrce; and þēah[242] ne scal nān man[243] bēo ȳdel þæt hē hwæthwugu ne onginne be ðām myhtum[244] þe hym God gife. A. Rihtne weg þū mē tǣcst. Nū ic wōt hwæt ic dōn sceal; ac ic nāt hwæðer ic mæg de ne mæg. G. Ne scealt þū þē forðencan þæt[245] þū ful raðe ne mæge becuman[246] to þām ðe ðē þū wilnast. Hwā mæg ǣfre ǣnigne creft on lȳtlum firste geliornnian,[247] oððe lēasan oððe māran, þe þæne creft scyle? Đē is creft ealra crefta, þæt is, þæt man spurige æfter Gode and hys hāwie and hine gesēo. A. Wel þū me lērst; ac ic gemun hwæt þū mē ǣr gehēte, and swīðe gefagen anbīdie þāra gehāta; þæt wes, þæt þū mē behēte þæt þū mē woldest[248] getēcan þæt ic mihte God gesēon myd mȳnes mōdes ǣagan swā sweotele swā ic nū gesēo þā sunnan myd mīnes līchaman ægan. G. Wel þū mē mynegast; ic ðē gelæste þæt ic þē gehēt. Geþence nū þæt þū myhtst gesēon myd þīnes lȳcuman ǣagan þrēo þing on ðǣre sunnan: ān is þæt hēo is; oðer, þæt hēo scȳnð; ðridde, þæt hēo feala þinga onlȳht myd hyre scīnian.[249] Ealle þā ðing þe beorhte bēoð, þonne sēo sunne hym on scȳnð, hī lȳhtað ongēan, ēlc be his mǣðe. Ac þā þe ungewlitige[250] bēoð, ðā ne lȳhtað nāwiht ongēan þā sunnan, þēah hēo hym on scīne. Ac sēo sunne scȳnð þēah on hī, and þēah hwā ongēan lōchige, hē ne mæg hī eallunga gesēon swylce swylt hēo is. Eall þis þū myht geþencan be Gode and ēac micle māre. Hē is sēo hēa sunne. Hē byt simle[251] scȳnunde of hys āgnum lēohte ǣgðer ge ða sunnan þe wē myd līcumlicum ǣagum gesēoð, ge æalle gescafta, ge gāstlica ge eorðlicra. Forðī mē þincð swīðe dysi man þe wilnat þæt hine eallunga ongytan swelcne[252] swilc hē is, þā hwlīe þe wē on þysse worlde bēoð. Hwæt! ic wēne þæt nān man ne sī tō þām dysig, þæt [hē] forðī unrōtsige[253] þēah hē ne mage þās sunnan þe wē līchamlicum ēagum onlōciað eallunga gesēon and ongytan swilce swilce hēo is; ac ǣlc fagnað þæs þē lǣste hē ongytan mæg be hys andgytes mǣðe. Wel sē dēð þe wilnað þā ēcan sunnan and Ælmyhtian tō ongytænne; ac hē dēð swīðe disilice, gyf he wilnað þæt hē hī ealunga ongyte þā hwile þe hē in þisse worlde byð.
|
secura possideat. Tria igitur ad animam þertinent, ut sana sit, ut aspiciat, ut videat. Alia vero tria, fides, sþes et charitas, primo illorum trium et secundo semper sunt necessaria: tertio vero in hac vita, omnia: post hanc vitam, sola charitas. Nunc accipe, quantum praesens tempus exposcit, ex illa similitudine sensibilium etiam de Deo aliquid nunc me docente. Intelligibilis nempe Deus est, intelligibilia etiam illa disciplinarum spectamina; tamen plurimum differunt. Nam et terra visibilis, et lux; sed terra, nisi luce illustrata, videri non þotest. Ergo et illa quae in disciplinis traduntur, quae quisquis intelligit, verissima esse nulla dubitatione concedit, credendum est ea non posse intelligi, nisi ab alio quasi suo sole illustrentur. Ergo quomodo in hoc sole tria quaedam licet animadvertere; quod est, quod fulget, quod illuminat: ita in illo secretissimo Deo quem vis intelligere, tria quaedam sunt; quod est, quod intelligitur, et quod caetera facit intelligi. Haec duo, id est, teipsum et Deum, at intelligas, docere te audeo. Sed responde quomodo haec acceperis; ut probabilia, an ut vera? |
A. Swīðe wundorlice and swīðe sōðlice ðū lērst, and swīðe wel þū mē hæfst ārētne and on gōdum tōhopan gebrohtne. Ac ic bidde gȳt þæs þe þū mē ǣr gehēte. |
A. Plane ut probabilia; et in spem, quod fatendum est, majorem surrexi: nam praeter illa duo de linea et pila, nihil abs te dictum est quod me scire audeam dicere. |
G. Twā ðing ic þē gehēt[254] þæt ic þē wolde gelēstan and getēcan; þǣt is, þæt þū ongyte God and þē silfne. Ac ic wolde witan hū þū þæt ongytan woldest, hweðer þe þū woldest unāfanddes gelēafan, de āfandud witan. A. Ic hyt wolde witan āfandud, forðām ic his nāt[255] nāht gefæstlice. G. Nis þæt nān wundor. Ic hyt ne rehte gȳt þē on þā wīsan þe þū hyt mihtest āfandod witan; forðām þēr is gȳt hwethwigu þæs þū ær witan scalt, þæt is, ǣrest hweðer wit hāle sīen. |
R. Non est mirandum: non enim quidquam est adhuc ita expositum, ut abs te sit flagitanda þerceptio. Sed quid moramur? Aggredienda est via: videamus tamen, quod praecedit omnia, utrum sani simus. |
A. Þæt þū scealt witan hweðer[256] þū ǣnigne hēle ongyte, āwðer oððe on mē, oððe on þē, oððe on unc bām. Đē gedafenað tō lērenne[257] and mē tō hlistenne, and mē dafenað tō andsweorianne þes ðe ic ongyte be mȳnes andgytes mǣðe, gyf ic hys āwiht ongyte; gyf [ic] ðonne nāwiht[258] ne ongyte, þonne sceal ic bēo þæs geðafa and lētan hyt tō þīnum dōme. |
A. Hoc tu videris, si vel in te, vel in me aliquantum aspicere potes: ego quaerenti, si quid sentio, respondebo. |
R. Amasne aliquid praeter tui Deique scientiam? |
A. Ic þē andette þæt ic nū ne wilnigie nānes ðingges swīðor; ac ic ne dēr þæt gehāten þæt mē nānre wihte æalles ne lǣste būton þæs; forðām mē is swīðe gehēme, þǣah mē hwæt cume tō mōde, þæs þe mē þonne ðincð.[262] þæt mē nān þing ne mage þæs āmærran, þæt ic hyt ne firðrige and fremme. Þonne cymð ōðer ðing þe mē þincð rihtlicre[263] and rǣdlicre, ðonne forlēt ic þæt þæt ic ǣr genoh hæfde; and forðām hwīlum mē gebyrað, þæt byð hwæthwugu swā fæste on mōde, þæt ic þence þæt ic nǣfre be mē cwucum ālētan ne scile. Þonne cymð mē þēah sum gedrēfnesse, þæt mē ābysgað tō ðām þæt ic hyt nāwðer[264] nē forlætan ne mæg, nē fulfremmian ne mæg, þēah ic nān betre geþencan ne mæge. Ac þrēo þing mē habbað swīoðost gedrēfed: ān is, þæt ic mē ondrēde þæt ic mē scyle gedǣlan wið[265] mīne frēond, ðā ðē ic swīðost lufige, oððe hī wið mē, oððe for līfe oððe for dēaðe; ōðer þing is, þæt ic ondrēde untrumnesse, ǣgðer ge cūðe ge uncūðe; ðridde is, þæt ic ondrēde dēað. |
A. Possem respondere, nihil me amare amplius, pro eo sensu qui mihi nunc est; sed tutius respondeo nescire me. Nam saepe mihi usu venit ut cum alia nulla re me crederem commoveri, veniret tamen aliquid in mentem, quod me multo aliter atque praesumpseram pungeret. Item saepe, quamvis in cogitationem res aliqua incidens non me pervellerit, revera tamen veniens perturbavit plus quam putabam: sed modo videor mihi tribus tantum rebus posse commoveri: metu amissionis eorum quos diligo, metu doloris, metu mortis. |
G. Ic gehīre[266] nū hwæt þū swīðost lufæst æfter ðīnum āgenum[267] gewitte and æfter Gode: þæt is ērest, ðīnra frēonda lȳf, and þīne āgene[268] hēle, and þīn āgen lȳf. Đāra fīf þinga þū ondrēdest[269] þæt þū scyle sum forlēosan,[270] forðām þū hī lufast ealle[271] swīðe swīðlice. Gyf þū hī ne lufadæst, þonne ne ondrēde ðū nā þat þū hī forlure. |
R. Amas ergo et vitam tecum charissimorum tuorum, et bonam valetudinem tuam, et vitam tuam ipsam in hoc corpore: neque enim aliter amissionem horum metueres. |
A. Ic eom geþafa þæs þe þū mē segst. |
A. Fateor, ita est. |
G. Forðām mē ðincð[272] þæt ic ðē gesēo swīðe unrotne and swīðe gedrēfene on þīnum mōde, forðām þū nafst swilce hǣle swilce þū hæfdest; nē pīne frēond myd ðē næfst æalle þē swā gemode and swā þwēre swā-swā þū woldest. Nē dincð mē ǣac nān wundor þēah þū sī unrot forðām. |
R. Modo ergo, quod non omnes tecum sunt amici tui, et quod tua valetudo minus integra est, facit animo nonnullam aegritudinem: nam et id esse consequens video. |
A. Rihte ðū hyt ongytst, ne mæg ic þæs ætsacan. |
A. Recte vides; negare non possum. |
R. Quid, si te reþente sano esse corpore sentias et probes, tecum- que omnes quos diligis concorditer, liberali otio frui videas, nonne aliquantum tibi etiam laetitia gestienðum est? |
A. Gēa, la gēa; gyf hyt nū fǣrenga gewurde, nyste ic nāhwǣr[275] eorðan hū ic ongynnan wolde. |
A. Vere aliquantum; imo, si haec praesertim, ut dicis, reþente provenerint, quando me capiam; quando id genus gaudii vel dissimulare permittar? |
G. Hū ne hæfst þū ðonne gēot ællce gedrēfednesse, ǣgðer ge mōdes ge līchaman, - nū þū þā twā hæfst, - þæt is, ungemetlicum unrātnesse? Wǣre þū for inwordlice dysig, ðā þū wilnodest þæt þū scoldest myd swilcum ǣagum þā hēah sunnan and ǣce gesēon?[276] |
R. Omnibus igitur adhuc morbis animi et þerturbationibus agi- taris. Quaenam ergo talium oculorum imþudentia est, velle illum solem videre? |
A. Nū þū hæfst mē myd æalle ofercumme, þæt ic nāwðer eorðan nāt hwilcne dǣl hǣle ic hæbbe, nē hwilcne dǣl unhǣle. |
A. Ita conclusisti quasi prorsus non sentiam quantum sanitas mea promoverit, aut quid þestium recesserit, quantumque restiterit. Facne istud concedere. |
G. Nys þæt nān wondor. Næfð nān man tō þæs hāl ēagan þæt hē ǣni hwīle mage lōcigan ongēan þās sunnan, þe wē hǣr[277] gesēoð, and hūru þæs ðē lǣs gyf hēo hefð unhāle. Ac þā, þe unhāle ǣagan hæbbað, magon beon īeð on þīstrum þonne on lēohte. Mē þincð þēah þæt þē ðince þæt þū habbe hāl ēagan.[278] Đū geþencst ðā hǣle þāra ēagan ðīnre sāwle, ac þū ne geðencst[279] þæt mycle lēoht þæt þū wilnast tō gesēonne. Ne gebelg þū þē wið[280] mē, þēah ic þē frāsige and ðīn fandige, forðām ic sceal þæt nēde dōn. Mē dincð þæt þū ne ongyte þē silfne. A. Ne gebelge ic mē nāwiht wið þē, ac fagnige þæs þū cwyst, forþī ic wōt þæt þū sēcst mīne ðearfe. G. Hwæðer þū nū ēniges[281] welan wilnige? |
R. Nonne vides hos corporis oculos etiam sanos, luce solis istius saepe repercuti et averti, atque ad illa sua obscura confugere? Tu autem quid promoveris cogitas, quid velis videre non cogitas: et tamen tecum hoc ipsum discutiam, quid profecisse nos putas. Divitias nullas cupis? |
A. Gefirn ic hyt hohgode þæt ic hine sceolde forsēon. Ic hæbbe nū xxxiii wintra, and ic hæfde āne lēs þonne xx,[282] þā ic ērest hyt gehogede þæt ic hine ealles tō swīðe ne lufge. Þēah mē genōh cume, ne fagnige ic hys nā ful swīðe, nē hys ful ungemetlice ne brūce, nē ǣac māran getilige tō haldænne, þonne ic gemetlice bi bēon mage, and þā men on gehabban and gehealdan þe ic forðian sceal;[283] and þæt þæt þǣr ofer byð ic hohgie swā ændebyrdlice gedēlan swā ic ændebyrdlicost[284] mæg. |
A. Hoc quidem non nunc primum. Nam cum triginta tres annos agam, quatuordecim fere anni sunt ex quo ista cupere destiti, nec aliud quidquam in his, si quo casu offerrentur, praeter necessarium victum liberalemque usum cogitavi. Prorsus mihi unus Ciceronis liber facillime persuasit, nullo modo appetendas esse divitias, sed si provenerint, sapientissime atque cautissime administrandas. |
G. Wilnast þū ēniges wæorðsciþes?[285] |
R. Quid honores? |
A. Ic þē andette þæt ic þat[286] wilnode oð mē nū aðrēað swīðe nīwan.
|
A. Fateor, eos modo, ac pene his diebus cupere destiti. |
R. Quid uxor? Nonne te delectat interdum pulchra, pudica, morigera, litterata, vel quae abs te facile possit erudiri, afferens etiam dotis tantum, quoniam contemnis divitias, quantum eam prorsus nihilo faciat onerosam otio tuo, praesertim si speres certusque sis nihil ex ea te molestiae esse passurum? |
A. Ne herast þū hī nā tō swīðe þæt ic hyre ā ðē mā wilige? Forðām me ne þincð nāwiht wyrse þām ðe God þēawian wile þonne wȳf tō hæbbene, þǣh hwā cwæðe þæt hyt sī betere tō habbenne for bearna gestrēone. Ic cwæðe þēah þæt hyt sī prēostum betere næbbe donne habbe. Forðī ic hohggode þæt ic scolde nān habban, forðī ic wolde bēon þī frēora Gode to þāwianne. |
A. Quantumlibet velis eam pingere atque cumulare bonis omnibus, nihil mihi tam fugiendum quam concubitum esse decrevi: nihil esse sentio quod magis ex arce dejiciat animum virilem, quam blandimenta feminea, corporumque ille contactus, sine quo uxor haberi non potest. Itaque, si ad officium pertinet sapientis (quod nondum comperi) dare operam liberis, quisquis rei hujus tantum gratia concumbit, mirandus mihi videri potest, at vero imitandus nullo modo: nam tentare hoc periculosius est, quam posse felicius. Quamobrem, satis, credo, juste atque utiliter pro libertate animae meae mihi imperavi non cupere, non quaerere, non ducere uxorem. |
R. Non ego nunc quaero quid decreveris, sed utrum adhuc lucteris, an vero jam ipsam libidinem viceris. Agitur enim de sanitate oculorum tuorum. |
A. Prorsus nihil hujusmodi quaero, nihil desidero; etiam cum horrore atque aspernatione talia recordor. Quid vis amplius? Et hoc mihi bonum in dies crescit: nam quanto augetur spes videndae illius qua vehementur aestuo pulchritudinis, tanto ad illam totus amor voluptasque convertitur. |
G. Hū be mete? hū swīðe lyst ðē þæs? |
R. Quid ciborum jucunditas? quantae tibi curae est? |
A. Ne lyst mē nāwiht ðāra metta þe ic forhātan habbe, ac mē lyst ðāra þe ic getiohhod habbe tō ætanne, donne ic hī gesēo.[298] Hwæt wille ic mā cwæðan āðer oððe be mete, oððe be drince, oððe be baðe, oððe be welan, oððe be wyrðscype, [oððe] be ǣnigum[299] worldlusta? Ne wilnige ic heora nānes nāwyt mycle mā ðonne ic nēde sceol habban tō mȳnes līchaman hēle and strengðe gehealdan mage. Ic beþearf[300] þēah micle māren to ðāra manna þearfa ðe ic bewitan sceal, þæs ǣac wilnige and nēde sceal. |
A. Ea quae statui non edere, nihil me commovent. Lis autem quae non amþutavi, delectari me praesentibus fateor, ita tamen ut sine ulla permotione animi vel visa vel gustata subtrahantur. Cum autem non adsunt prorsus, non audet haec appetitio se inscrere ad impedimentum cogitationibus meis. Sed omnino sive de cibo et potu, sive de balneis, caeteraque corporis voluptate nihil interroges: tantum habere appeto, quantum in valetudinis opem conferri potest. |
G. On rihton þū æart. Ac ic wolde witan lwæðer sī þīn ealde gȳtsung and sēo gemǣhð eallunga of ðīnum mōde āstȳfcod [301] and wyrtwalod, þæt hēo gȳt grōwan [ne] myht. |
R. Multum profecisti: ea tamen quae restant ad videndam illam lucem, plurimum impediunt. Sed molior aliquid quod mihi videtur facile ostendi; aut nihil edomandum nobis remanere, aut nihil nos omnino profecisse, omniumque illorum quae resecta credimus tabem manere. Nam quaero abs te, si tibi persuadeatur aliter cum multis charissimis tuis te in studio sapientiae non posse vivere, nisi ampla res aliqua familiaris necessitates vestras sustinere possit; nonne desiderabis divitias et optabis? |
A. Be hwī cwist ðū þæt? |
A. Assentior. |
G. Ic cwæðe[302] be ðām þingum þe[303] ðū mē ǣr sēdest þæt þū gestyohhod hæafde tō forlētanne, and for nānum þingum eft tō gecyrran nolde: þæt is, ofermetta wela, and ofermytta wyrðscipe,[304] and ungemetlice rīclic and sēftlic lyf; and þȳ nū[305] ācsige ic þē hweðer þū, āðer oððe for heora lufum, oððe for ēniges þinges lufum, hym eft tōgeenan wille. Ic gehērde[306] ǣr þæt þū sēdest þæt þū þīne frēond lufodest, æfter Gode and æfter þīnum āgnum gewitte, ofer æalle oððre þing. Nū [ic] wolde witan hweðer þū for heora lufum woldest ðās þing eft underfōn. |
R. Quid, si etiam illud appareat, et multis te persuasurum esse A. Ita est ut dicis. R. Jam de uxore nihil disputo; fortasse enim non potest, et ducatur, existere talis necessitas: quanquam, si ejus amplo patrimonio certum sit sustentari posse omnes quos tecum in uno loco vivere otiose cupis, ipsa etiam concorditer id sinente, praesertim si generis nobilitate tanta polleat, ut honores illos quos esse necessarios jam dedesti, per eam facile adipisci possis, nescio utrum pertineat ad officium tuum ista contemnere. A. Quando ego istud sperare audeam? R. Ita istud dicis, quasi ego nunc requiram quid speres. Non quaero quid negatum non delectet, sed qui delectet oblatum. Aliud est enim exhausta pestis, aliud consopita. Ad hoc enim valet quod a quibusdam doctis viris dictum est, ita omnes stultos insanos esse, ut male olere omne coenum, quod non semper, sed dum commoves, sentias. Multum interest utrum animi desperatione obruatur cupiditas, an sanitate pellatur. A. Quanquam tibi respondere non possum, nunquam tamen mihi persuadebis ut hac affectione mentis, qua nunc me esse sentio, nihil me profecisse arbitrer. R. Credo propterea tibi hoc videri, quia quamvis ista optare posses, non tamen propter seipsa, sed propter aliud expetenda viderentur. |
A. Æall ic hyt wille eft underfōn for heora lufum, sapientiam, si tibi honore auctoritas creverit, eosque ipsos familiares tuos non posse cupiditatibus suis modum imponere, seque totos convertere ad quaerendum Deum, nisi et ipsi fuerint honorati, idque nisi per tuos honores dignitatemque fieri non posse? nonne ista etiam desideranda erunt, et ut proveniant magnopere instandum. þēah hys mē fōn wel ne lyste, gyf ic æalles ne mæg heora gefērǣdena habban. |
A. Hoc est quod dicere cupiebam: nam quando desideravi divitias, ideo desideravi ut dives essem, honoresque ipsos, quorum cupiditatem modo me perdomuisse respondi, eorum nescio quo nitore delectatus volebam; nihilque aliud in uxore semper attendi, cum attendi, nisi quam mihi efficeret cum bona fama voluptatem. Tunc erat istorum in me vera cupiditas; nunc ea omnia prorsus aspernor: sed si ad illa quae cupio non nisi per haec mihi transitus datur, non amplectenda appeto, sed subeo toleranda. |
G. Ful gescēadlice ðū mē andswarast and ful rihte. Ac ic ongyte þēah þæt þā worldelustas ne sint eallunga āwyrtwalode of ðīnum mōde, þēah se graf gerȳd sī; forðām þā wyrttruman magon eft ðanon āsprētgan. Ne talige ic þē þēah þæt tō nānre scylde, forðām þū hit for ðāra ðinga lufum ne underfēhst,[307] ac for þæs ðinges[308] lufum þe ðē rihtre ys tō[309] lufianne þonne þæt. Ne āhsige ic nǣfre be nānum men hwæt[310] hē dō; ac ic āhsige ðē nū gȳt, for hwig þū þā frēond lufige swīðe, oððe hwæt þū on hym lufige, oððe hwæðer ðū hī for heomselfum[311] lufige, þe for sumum ōðrum þingum. |
R. Optime omnino: nam nec ego ullarum rerum vocandam þuto cupiditatem, quae propter aliud requiruntur. Sed quaero abs te, cur eos homines quos diligis, vel vivere, vel tecum vivere cupias? |
A. Ic hī lufige for freondscype and for gefērǣdenne and þā þēah ofer æalle ōðre þe mē mǣstne fultum doð tō ongyttanne and tō witanne gescēadwīsnesse and wīsdōm, æalra mǣst be Gode and be ūrum sāulum; forðām ic wōt þæt ic mæg ǣð myd heora fultume æfter spurian þonne ic būtan mæge. |
A. Ut animas nostras et Deum simul concorditer inquiramus. Ita enim facile cui priori contingit inventio, caetoros eo sine labore perducit. |
G. Hū þonne gyf hī nellað spurian efter þām þe þū spurast? |
R. Quid, si nolunt haec illi quaerere? |
A. Ic hī wille lǣran þat[312] hī wyllan.
|
A. Persuadebo ut velint. |
G. Ac hū þonne gyf þū ne meaht, and hī bēoð swā recelēase þat[313] hī lufiað ōðer þing mā þonne þæt þæt þū lufast, and cwæðað þæt hī ne magon oððe nellað? |
R. Quid, si non possis, vel quod se invenisse jam, vel quod ista non posse inveniri arbitrantur, vel quod aliarum rerum curis et desiderio praepediuntur? |
A. Ic hī wyle þēah habban: hī bēoð mē on sumum ðingum nytte, and ic ēac heom. |
A. Habebo eos, et ipsi me, sicut possumus. |
G. Ac hū ðonne gyf hī ðē myrrað and lettað þæs līchoman mettrimnysse? |
R. Quid, si te ab inquirendo etiam impediat eorum praesentia? nonne laborabis atque optabis, si aliter esse non possunt, non tecum esge potius quam sic esse? |
A. Þæt is sōð; ne ondrēde ic þēah nāwiht ðā mettrimnesse, gyf mē nǣre for ðrīm ðingum: ān þāra ys[314] hefig sār, ōðer dēað, þridde þæt ic ne mage þæt sēcan, nē hūre gemētan þæt þæt ic willnige swā-swā mē þū[315] witan dyde. Tōðæcce mē forwyrnde ǣlcre leornunga, ac hē mē ne oftēah ðēah[316] eallunga ðes[317] gemyndes þæs þe ic ǣr leornode. Ic wēne þēah gyf ic gewislice ongæate þæt þæt ic wilnige tō ongyttanne, ðæt mē þūhte[318] þæt sār swīðe lȳtel oððe ealles nāwyht ofer ðone gelēafan. Ic wot þēah þæt manig broc byð mycle[319] strengre donne tōðæce, dēah ic næfre nān strengre ne geðolode. Ic leornode þæt Cornelius Celsus ræahte on hys bōcum þæt on ǣlcum men wǣre wȳsdōm þæt hēhste good, and untrimnesse þæt mǣste yfel. Se cwyde mē þūhte[320] swīðe sōð. Be ðām ylcan þingum se ylca Cornelius cwæð: 'Of twām ðingum wē sint þæt wē sint, þæt ys,[321] of sāule and of līchaman. Sēo sāwel is gāstlic, and se līchaman eorðlic.[322] Đǣra sāwle is se besta creft wīsdōm, and þæs līchaman þæt wyrste ping unhēle.' Ne þincð mē þæt ǣac nōwyht lǣas. |
A. Fateor, ita est ut dicis. R. Non igitur eorum vel vitam vel praesentiam propter seipsam, sed propter invenienðam sapientiam cupis? A. Prorsus assentior. R. Quid? ipsam vitam tuam si tibi certum esset imþedimento esse ad comprehendenðam sapientiam, velles eam manere? A. Omnino eam fugerem. R. Quid? si docereris, tam te relicto isto corpore, quam in ipso constitutum, posse ad sapientiam þervenire, curares utrum hic, an in alia vita eo quod diligis fruereris? A. Si nihil me þejus excepturum inteligerem, quod retroageret ab eo quo progressus sum, non curarem. R. Nunc ergo propterea mori times, ne aliquo þejore malo involvaris, quo tibi auferatur divina cognitio. A. Et ipsum non ob aliud vehementer formido, nisi quia me impedit a quaerendo. Quanquam enim acerrimo his diebus dentium dolore torquerer, non quidem sinebar animo volvere, nisi ea quae jam forte didiceram; a discendo autem penitus impediebar, ad quod mihi tota intentione opus erat: tamen mihi videbatur, si se ille mentibus meis veritatis fulgor aperiret, aut me non sensurum fuisse illum dolorem, aut certe pro nihilo toleraturum. Sed quia etsi nihil majus aliquando pertuli, tamen saepe cogitans quanto graviores possint accidere, cogor interdum Cornelio Celso assentiri, qui ait summum bonum esse sapientiam, summum autem malum dolorem corporis. Nec ejus ratio mihi videtur absurda. Nam quoniam duabus, inquit, partibus compositi sumus, ex animo scilicet et corpore, quarum prior pars est animus melior, deterius corpus est; summum bonum est melioris partis optimum, summum autem malum pessimum deterioris: est autem optimum in animo sapientia, est in corpore pessimum dolor. Summum igitur bonum hominis sapere, summum malum dolere, sine ulla, ut opinor, falsitate concluditur. |
G. Hū ne habbe wyt nū genoh sweotole gereaht þæt wīsdōm ys þæt hēhste good? Hū ne ys þæt ēac nū būtan ǣlcum twēon þæt ǣlcum men ys se æalra betsta creft,[323] and þæt se beste[324] weorc þæt hē æfter wȳsdōme spurige, and hine lufige ðēr ðǣr hē hine ongyte? Ac ic wolde þæt wyt sōhten nū hwilce ðæs wȳsdōmes lufiendas bēon scolen. Hū ne wōst ðū nū þæt ǣlc þāra manna þe ōðerne swīðe lufað, þæt hine lyst bet þaccian and cyssan ðonne oðerne on bær līc, þonne þēr þær clāðas beotwēona bēoð? Ic ongyte nū þæt [þū] lufast þone wīsdōm swā swīðe, and þē lyst hine swā wel nacode ongitan and gefrēdan þæt þū noldest þæt ǣnig[325] clāð betweuh wēre; ac hē hine wyle swīðe seldon ǣnegum mæn swā openlice geāwian. On ðām tīmum þe hē ǣnig lim swā bær ēowian wile, þonne ēowað hē hyt swīðe fēawum mannum; ac ic nāt hū þū hym onfōn mage mid geglofedum handum. Đū scealt ǣac dōn bær līc ongēan, gyf ðū hine gefrēdan wilt. Ac sege mē nū gyf ðū hwilc ǣnlic wīf lofodest swīðe ungemetlice ofer æalle oððer þing, and hēo ðonne þē fluge and nolde þē lufian on nān ōðer gerād[326] būtan þū woldest ǣlce ōðer lufe ālētan for hyre ānre lufe, woldest þū þonne swā dōn swā hēo wylnode? |
R. Posterius ista videbimus. Aliud enim fortasse nobis ipsa ad quam pervenire nitimur sapientia persuadebit. Si autem hoc esse verum ostenderit, hanc de summo bono et summo malo sententiam sine dubitatione tenebimus. Nunc illud quaerimus, qualis sis amatōr sapientiae, quam castissimo consþectu atque amplexu, nullo interposito velamento quasi nudam vedere ac tenere desideras, qualem se illa non sinit, nisi paucissimis et electissimis amatoribus suis. An vero si alicujus pulchrae feminae amore flagrares, jure se tibi non daret, si aliud abs te quidquam praeter se amari comþerisset; sapientiae se tibi castissima pulchritudo, nisi solam arseris, demonstrabit? |
A. Wā la wā! hwæt þū mē for hæardne lǣrst![327] Hū ne wēre þū ǣr geðafa þæt ic nānwiht ne lufode ofer wīsdōm, and ic wæs ǣac þes geðafa, and þū cwæde þā þēah hwā hwæt lufode[328] for hwilces ōðres þinges ðingum, þæt hē nā þæt þing ne lufede þæt hē þēr lufode; ac þæt þæt hē þurh ðæt þing lufode and þōhte tō tōcumanne? Forðām ic secge þæt ic ne lufige ðone wīsdōm for nānum ōðrum ðingum būton for hym selfum. Æalle þās weorlde ic lufige, ælc ðing[329] be ðām dǣle þe ic hyt nytwyrðe ongyte and hūru þæt þing swīðost þe mē to wīsdōme fultmiað; and ðā þing ic ondrēde ǣac tō forlēosenne swīðost. Ic ne lufige ðēah nān ding æalles on ðām wīsan þe ic ðonne wīsdom lufige. Ælc þāra ðinga þe ic swīðost lufige þā hwīle þe ic hyt[330] swīðost lufige, ne an ic hys nānum men būtan mē selfum, būton wīsdōme ānum. Hine ic lufige ofer eallum ōðrum þing, and þēah ic hys ūðe ǣlcum men mīnum willan, [þæt] ǣlc man, þe on þis myddangearde wǣre, hine lufode, and hym æfter spirede, and hyne ǣac funde, and hys sydðan brūce; forðām ic wot þæt ūre lufede ǣlc ōðerne swā micle swīðor swā ūre willa and ūre lufu swīðor on ānum wēre. |
A. Quid ergo adhuc susþendor infelix, et cruciatu miserabili differor? Jam certe ostendi nihil aliud me amare, siquidem quod non propter se amatur, non amatur. Ego autem solam propter se amo sapientiam, caetera vero vel adesse mihi volo, vel deesse timeo propter ipsam; vitam, quietem, amicos. Quem modum autem potest habere illius pulchritudinis amor, in qua non solum non invideo caeteris, sed etiam plurimos quaero qui mecum appetant, mecum inhient, mecum teneant, mecumque perfruantur; tanto mihi amiciores futuri, quanto erit nobis amata communior. |
G. Hū ne sǣde ic ǣr, sē se þe bær līc gefreddan wolde, þæt hē hyt scolde myd barum [handum] gefrēdan? And ic segge ēac, gyf þū ðone wīsdōm selfne gesēon wilt swā bærne, þæt þū ne scealt nānnæ clāð betwēon lǣtan þīnum ēagum and hym, nē furðum nē ne myst; tō ðām ðū ne meaht þēah on þis andweardan līfe becuman, þēah ic hyt þē lǣre and þēah ðū hys wilnige. Đī ne sceal nān man geortrīwian, þēah[331] hē næbbe swā hāle ēagan swā sē þe scerpest locian mæg;[332] þonne sē, ðe ealre scearpost locian [mæg], ne mæg þēah þā sunnan selfe gesēon swilce swilce hēo ys ðā hwīle ðe he on þis andweardan lȳfe byð. Næfð þēah nān man tō þæs unhāle ēagan þæt hē ne mage lybban be þāre sunnan, and hine nyttian gyf hē ēnyg wiht gesēon mæg, būton hē stareblind sī. Ic þē mæg tēcan ǣac ōðre bȳsne be þām wīsdome. Geðenc nū hweðer āwiht mani mann cynges hām sēce þēr ðǣr hē ðonne on tūne byð,[333] oððe hys gemōt, oððe hys fird, oððe hweðer ðē dince þæt hī æalle on ānne weig þeder cumen? Ic wēne þēah ðæt hī cumen on swīðe manige wegas: sume cumað swĪðe feorran and habbað swīðe længe[334] weig and swīðe yfelne and swīðe earfoðferne; sume habbað swīðe langne and swīðe rihtne and swīðe gōdne; sume habbað swīðne scortne, and þēah wōne and nearone and fuulne; sume habbað scordne and smēðne and rihtne, and þēah cumað æalle tō ānum hlāforde; sume ǣð, sume unēð, nāðer nē hī þeder gelīce ēaðe cumað, nē hī þēr gelīce ēaðe ne bēoð. Sume bēoð on māran āre and on māran ēðnesse þonne sume, sume on lǣssan, sume ful nēah būton, būton þæt ān þæt hē lufað. Swā hit bið ǣac be þām wīsdome. Ǣlc þāra þe hys wilnað and be hys geornful byt, hē hym mæg cuman tō and on hys hȳrede wunian and be lybban, þēah hī hym sume nēar[335] sīan, sume fyer; swā-swā ǣlces cynges hāma: bēoð sume on būre, sume on healle, sume on ōdene, sume on carcerne; and lybbað þēah æalle be ānes hlāfordes āre, swā-swā æalle men lybbað under ānre sunnan and be hyre lēohte[336] gesēoð þæt þæt hy gesēoð. Sume swīðe scearpe[337] and swīðe swotele lōciað; sume unǣaðe āwiht gesēoð; sume beoð stæreblind and nyttiað þēah þāre sunnan. Ac swā-swā þēos gesewe sunne ūres līchaman ǣagan onlēoht, swā onlīht se wīsdōm ūres mōdes ǣagan, þæt ys,[338] ūre angyt; and swā-swā þæs līchaman ǣagan hālren bēoð, swā hȳ māre gefōð þæs lēohtes þǣre sunnan.
|
R. Prorsus tales esse amatores sapientiae decet. Tales quaerit illa cujus vere casta est, et sine ulla contaminatione conjunctio. Sed non ad eam una via pervenitur. Quippe pro sua quisque sanitate ac firmitate comprehendit illud singulare ac verissimum bonum. Lus est quaedam ineffabilis et incomprehensibilis mentium. Lux ista vulgaris nos doceat quantum potest, quomodo se illud habeat. Nam sunt non- nulli oculi tam sani et vegeti, qui se, mox ut aþerti fuerint, in ipsum solem sine ulla trepidatione convertant. His quodammodo ipsa lux sanitas est, nec doctore indigent, sed sola fortasse admonitione. His credere, sperare, amare satis est. Alii vero ipso quem videre vehementer desiderant, fulgore feriuntur, et eo non viso saepe in tenebras cum delectatione redeunt. Quibus periculosum est, quamvis jam talibus ut sani recte dici possint, velle ostendere quod adhuc videre non valent. |
Swā hyt byð ǣac be þæs mōdes ǣagan, þæt is, andgit: swā-swā þæt hālre byð swā hyt māre gesēon mæg þǣre æccan sunnan, þæt is, wȳsdōm. Ǣlc[339] man þæ hāle ǣagan hæfð, ne þærf hē nān ōðres lādtēwes,[340] ne lārēwas þās sunnan tō gesēonne būtan þære hālæ. Gyf hē hale ǣagan hæfð, hē mæg hymself hāwian on ðā sunnan. Gyf hē ðonne unhāle ēagan hæfð,[341] þonne beþearf hē þæt hyne man lǣre þæt hē lōchige ǣrest on þonne wōh, ðonne on gold and on seolfor; þonne hē ǣaðe on þæt locian [mæg], on fȳr, ǣrðām hē ongēan þā sunnan lōcie. Siððam hē þonne þat gelæornod[342] hæbbe þæt his[343] ēagan nānwyht þæt fȳr ne onscyniað, hāwie þonne on steorran and on mōnan, ðonne ōðre sunnan scȳnan, ǣrðām hē on hī selfe lōcige. And swā ylce be þǣre ōðerre[344] sunnan þe wē ǣr ymbe spēcon, þæt is, wȳsdōm. Sē ðe hyne myd[345] hys mōdes ǣagum gesēon wele, hē sceal of swīðe lȳtlum hyt ongynnan, and þonne lȳtlum and lȳtlum stīgan nēar and nēar stæpmēlum swilce hē on sume hlǣdre stīge, and wylle weorðan uppe on sumu sǣclife. Gyf he þonne ǣfre uppe on ðām clife[346] wyrð, þonne mæg hē lōcian ēgðer ge ofer þone warað ge ofer þā sǣ, þe hym ðonne benioðan byð, ge ǣac ofer þæt land þe hym ǣr bufan wæs. Ac gyf unc swā þince, uton gebyddan unc hǣr dæglanges, and spurian tō morgen furður æfter ðām ylcan þe wit[347] ǣr spureden.
|
Ergo isti exercendi sunt prius, et eorum amor utiliter differendus atque nutriendus est. Primo enim quaedam illis demonstranda sunt quae non per se lucent, sed þer lucem videri possint, ut vestis, aut paries, aut aliquid horum. Deinde quod non per se quidem, sed tamen þer illam lucem pulchrius effulgeat, ut aurum, argentum et similia, nec tamen ita rediatum ut oculos laedat. Tunc fortasse terrenus iste ignis modeste demonstrandus est, deinde sidera, deinde luna, deinde aurorae fulgor, et albescentis coeli nitor. In quibus seu citius seu tardius, sive per totum ordinem, sive quibusdam contemptis, pro sua quisque valetudine assuescens, sine trepidatione et cum magna voluptate solem videbit. Tale aliquid sapientiae studiosissimis, nec acute', jam tamen videntibus, magistri optimi faciunt. Nam ordine quodam ad eam pervinere bonae disciplinae officium est, sine ordine autem vix credibilis felicitatis. Sed hodie satis, ut puto, scripsimus; parcendum est valetudini. |
A. Et alio die: Da, quaeso, inquam, jam si potes, illum ordinem. Duc, age qua vis, per quae vis, quomodo vis. Impera quaevis dura, quaelibet arðua, quae tamen in mea potestate sint, per quae me quo desidero, perventurum esse non dubitem. |
G. Nāt ic ðē nānwiht tō bebēodanne þæs þe þē māre ðearf sīe to ðām cræfte þe ðū wilnast to wittanne, þonne þæt þæt þū forsēo swā ðū swīðost mage weorlde āra, and hūru ungemetlice and unālīfedlice, forðām ic ondrēde þæt hȳ gebynden þīn mōd tō hæom, and þā gefōn mȳd heora grīne, swā-swā man dēor oððe[351] fugelas fēht, þæt þū ne mōte begān þæt þæt þū wilnast; forðām ic wāt swā-swā ðū frēora byst þissa weorlde þinga, swā ðū sweotolor ongytst[352] be ðām wīsdome þe ðū wilnast; and gyf hyt ǣfre geberað þæt þū hī swā clǣne forlǣtan mæht þæt heora þē nānwiht ne lyste, þonne mæg ic þē forsōð[353] secgan, gelȳf mē gyf þū wille, ðæt rihte on þǣre ylcan tȳde þū wāst æall þæt ðū nū wilnast tō witanne, and hæfst æall þæt þū wilnast tō habbenne. |
R. Unum est quod tibi possum praecipere; nihil plus novi. Penitus esse ista sensibilia fugienda, cavenðumque magnopere, dum hoc corpus agimus, ne quo corum visco pennae nostrae impediantur, quibus integris perfectisque opus est, ut ad illam lucem ab his tenebris evolemus: quae se ne ostendere quidem dignatur in hac cavea inclusis, nisi tales fuerint ut ista vel effracta vel dissoluta possint in auras suas evadere. Itaque, quando fueris talis ut nihil te prorsus terrenorum delectet, mihi crede, eodem momento, eodem puncto temporis videbis quod cupis. |
A. Quando istud erit, oro te? Non enim puto posse mihi haec in summum venire contemptum, nisi videro illud in cujus comparatione ista sordescant. |
G. Ne ðincð[356] mē nū þæt þū mē āwiht gescēadlice andwyrde. Mē ðincð[357] þæt þū sprece þām gelīcost swilce þīne ēagan cwæðen tō þīnum mōde: "Nelle wyt nǣfre hǣr[358] þā þēostru þǣre nihte onscunian, ǣr wit[359] magon þā sunnan sylfe gesēon.[360] Đystlice mē ðincð þæt þā ǣagan[361] dōn, gyf hȳ onscuniað þǣra sunnan lēohtes þone dǣl þe hī hys gesēon magon. Þæt ne mæg furðum þām æallra hālestum ǣagum gebyrrian þæt hȳ heonan of þisse weurlde magen gesēon þā sunnan sylfe. Be ðām þū miht geþencan þæt þū ne scalt nān seofian, þēah[362] þū ne mage þone wīsdōm myd þīnes mōdes ēagum nacodne gesēon swilcne swilcne hē ys; forðām þū nǣfre þæt ne myhte[363] þā hwile þū byst on ðām þēostrum[364] þīnra sinna. Ac nota þæs wīsdōmes þe þū habbæ, and fagene ðæs dǣles þe þū ongitan magæ, and hīga georne æfter māran. Hē wōt self þæt wīsdōm hwæs þū weorðe byst, hū myclum hē hine þē ēowie. Nis nānwiht wyrse on ðām men, þonne wēne hē þæt hē sī þæs wyrðe þe hē nis. Se lǣca wōt gearror[365] þonne se sēoca hweðer hē hine gelācnian mæg þe ne mæg, oððe hweðer hē hine mæg gelōcnian, þe myd līðum læcedōmum þe myd stīðum. Forðām þū ne scealt to swīðe þē lāðian, nē to swīðe seofian after āwiht.[366] Ne sint þā ēagan þīnes mōdes æalles swā hāle swā þū wenst. |
R. Hoc modo posset et iste oculus corporis dicere: Tum tenebras non amabo, cum solem videro. Videtur enim quasi et hoc ad ordinem pertinere, quod longe est secus. Amat enim tenebras, eo quod sanus non est; solem autem nisi sanus videre non potest. Et in eo saepe fallitur animus, ut sanum se putet et sese jacet; et quia nondum videt, veluti jure conqueritur. Novit autem illa pulchritudo quando se ostendat. Ipsa enim medici fungitur munere, meliusque intelligit qui sint sani, quam iidem ipsi qui sanantur. Nos autem quantum emerserimus, videmur nobis videre: quantum autem mersi eramus, et quo progressi fueramus, nec cogitare, nec sentire permittimur, et in comparatione gravioris morbi sanos esse nos credimus. Nonne vides quam velute securi hesterno die pronuntiaveramus, nulla jam nos peste detineri, nihilque amare nisi sapentiam; caetera vero non nisi propter istam quaerere aut velle? Quam tibi sordidus, quam foedus, quam exsecrabilis, quam horribilis complexus femineus videbatur, quando inter nos de uxoris cupiditate quaesitum est! Certe ista nocte vigilantes, cum rursus eadem nobiscum ageremus, sensisti quam te aliter quam praesumpseras, imaginatae illae blauditiae et amara suavitas titillaverit; longe quidem longe minus quam solet, sed item longe aliter quam putaveras; ut sic tibi secretissimus ille medicus utrumque demonstraret, et unde cura ejus evaseris, et quid curandum remaneat. |
A. Swuga, lā swuga![367] Ne drece mē, nē ic mīne unrōtnesse. Genōh ic habbe elles, þēah ðū hȳ ne ǣce. Þū hyt sēcst hwillum swā hēa, hwīlum swā dēope, þæt ic ongyte nū þæt ic ne æom swylc swilce ic wēnde, ac mē sceamað nū þæt ic wēnde þæs de hyt næs. Genōg sōð þū sǣdest. Se lǣce, þe ic wilnige þæt mē gehēle, hē wōt hū hāla ǣagan ic habbe. Hē wōt hwæt hē mē ēawian wile. Hym ic mē befeste, and hys welwylnesse ic mē bebēode. Dō hē swā hē wylle. Tō hym ic clipige þæt hē mȳn mōd[368] ā habbe tō hym. Ne secge ic nǣfre mā þæt ic hāla ǣagan habbe ǣr ic þone wīsdōme selfne gesēo. |
A. Tace, obsecro, tace. Quid crucias? quid tantum fodis alteque descendis? Jam flere non duro, jamjam nihil promitto, nihil praesumo, ne me de istis rebus interroges. Certe dicis quod ille ipse quem videre ardeo, noverit quando sim sanus; faciat quod placet: quando placet sese ostendat; jam me totum ejus clementiae curaeque committo. Semel de illo credidi quod sic erga se affectos sublevare non cesset. Ego nihil de mea sanitate, nisi cum illam pulchritudinem videro, pronuntiabo. |
G. Nāt ic þē nānne betran rēd[369] þonne þū ǣr cwēde. Ac lǣt bēon þone wōp and þā unrōtnesse, and bēo gemetlice blīðe. Þū wēre ǣr tō ungemetlice unrōt, forðām sēo unrōtnes derað ǣgðer ge mōd ge lichaman. |
R. Prorsus nihil aliud facias. Sed jam cohibe te a lacrymis, et stringe animum. Multum omnino flevisti, et hoc omnino morbus iste pectoris tui graviter accipit. |
A. Þū woldest gemetigan mȳnne wōp and mȳnne unrōtnesse, and ic ne ongyte nān gemet mȳnra yrmða and ungelympa. Đū hǣtst[370] mē forlǣtan þā unrōtnesse, ðȳ lǣst ic āwðer oððe on mōde oððe on līchaman þȳ mettrumra sī; and ic ne ongyte nāne trimðe nē on mōde nē on līchaman, ac æom ful nāh ormōd[371]. Ac ic þē halsige, gyf ðū on ænigne wīsan mage, þæt þū mē lǣde[372] on sumne scyrtran wæg, sume dǣle nǣar þām lēohte[373] ðæs andgyttes þe ic lange wilnode, and gīet ne myhte tō cuman uncūð; þǣah mē syððan scamige þæt ic eft hāwige wið ðāra ðēostra þe ic ǣr wilnode[374] to forlǣtanne, gyf ic ā genēalēce ðām lēohte. |
A. Modum vis habere lacrymas meas, cum miseriae meae modum non videam? aut valetudinem corporis considerare me jubes, cum ego ipse tabe confectus sim? Sed, quaeso te, si quid in me vales, ut me tentes per aliqua compendia ducere, ut vel vicinitate nonnulla lucis illius, quam, si quid profeci, tolerare jam possum, pigeat oculos referre ad illas tenebras, quas reliqui; si tamen relictae dicendae sunt, quae caecitati meae adhuc blandiri audent. |
A. Concludamus, si placet, hoc primum volumen, ut jam in secundo aliquam, quae commoda occurrerit, aggrediamur viam. Non enim huic affectioni tuae a moderata exercitatione cessandum est. |
A. Næse, lā nese; uton ne forlǣtan gȳet ðās boc ǣr ic sweotolor ongytan magæ þæt þæt wit embe sint. |
A. Non sinam omnino concludi hunc libellum, nisi mihi modicum quo intentus sim de vicinia lucis aperueris. |
G. Mē þincð þæt ic scyle swā dōn swā þū mē bytst[377]. Sum þing me tīht on þæt, ic nāt hwæt, būte ic wēne þæt hyt sī se God þe ðū æfter spurast. |
R. Gerit tibi ille medicus morem. Nam nescio quis me quo te ducam fulgor invitat et tangit. Itaque accipe intentus. |
A. Sī ðām þanc ðe þē manað, and ǣac þē, gyf þū hym hære. Lǣd mē þider þū wylle; ic þē folige gyf ic mæg. |
A. Duc, oro te, ac rape quo vis. |
G. Mē ðincð þæt ðille gȳt witan þæt ylce þæt þū ǣr woldest be Gode and be þīnre sāwle.
|
R. Animam te certe dicis, et Deum velle cognoscere? |
A. Gēa, þæs ānnes mē lyst. |
A. Hoc est totum negotium meum. |
G. Wilnast þū āwiht māran[378]? Ne wilnast þū sōðfestnesse tō witanne? |
R. Nihilne amplius? A. Nihil prorsus. R. Quid? veritatem non vis comprehendere? |
A. Quasi vero possim haec nisi per illam cognoscere? |
G. Riht þū segest; ac ic wolde witan hweðer þē þince þæt hyt æall ān sī—soð and sōðfestnesse[381]. |
R. Ergo prius ipsa cognoscenda est, per quam possunt illa cognosci. A. Nihil abnuo. R. Primo itaque illud videamus, cum duo verba sint veritas et verum, utrum tibi etiam res duae istis verbis significari, an una videatur. |
A. Duae res videntur. Nam, ut aliud est castitas, aliud castum, et multa in hunc modum; ita credo aliud esse veritatem, et aliud quod verum dicitur. |
G. Hweðer ðincð þē þonne betre, þe ðæt sōð, þe sēo sōðfestnes[384]? |
R. Quod horum duorum putas esse praestantius! |
A. Sōðfestnes; forðām æall þætte sōð byð, byð of sōðfestnesse sōð; and ǣlc þāra þe clēnne byð, byð for clēnnesse clēne; and sē þe wīs byð, hē byð for wȳsdōme wīs. |
A. Veritatem opinor. Non enim casto castitas, sed castitate fit castum; ita etiam, si quid verum est, veritate utique verum est. |
G. Gode þanc þæt þū hyt swā wel ongitst. Ac ic wolde witan hwæs þū wēne, gyf wīs man dēad wurde, hweðer wīsdōm þonne dēad wurde; oððe æft, gyf clēne man dēad wēre, hweðer clēnnesse þonne dēad wēre; oððe gyf sōðfæst[385] man dēad wēre, hweðer sōð þonne dēad wēre. |
R. Quid? cum castus aliquis moritur, censes mori etiam castitatem? |
A. Nese, lā nese; nē mæg þæt nā gewurðan[386]. |
A. Nullo modo. |
G. Wel þū hyt ongytst. Ac ic wolde witan hwæðer þū wēne þæt se wīsdōm[387] þonne gelænde, oððe sēo clēnnes, oððe sēo sōðfestnes, ðonne se man gewīte; oððe hwanon hēo ǣr cumen, oððe hwær hȳ sīen, gyf hī sīen; oððe hwæðer hī līchamlice sīen þe gāstlice. Forðām þes nis nān[388] twēo þæt ǣlc þing þæt ys[389] hwǣrhwugu is. G. Æalla dēoplicu[390] is sēo ācsung, and winsumu tō witanne þām þe hyt witan mæg. Hwas byð þām wana þe þæt wāt? G. Hweðer þū mæge tōcnāwan þone rihtwīsan and þone unrihtwīsan? A. Gēa, be sumum dǣle; nes þǣah swā-swā ic wolde. Ac mē lystæ witan þæt þū ǣr ācsodest. G. Ic wundrige hwȳ þū hæbbe swā ræðe forgitan[391] þæt ðū nū lȳtle ǣr andætta wēre þæt þū wisse. Hū ne cwǣd[392] þū ǣr þæt þū wysse þæt sēo sōðfestness ā wēre, þǣah se sōðfesta gewīte? And nū [þū] cwȳst, 'gyf hēo sī'. A. Þæt ylce ic secge gȳt, þæt ic wāt þæt hēo byð[393], þǣah se sōðfasta gewitte. |
R. Ergo, cum interit aliquid quod verum est, non interit veritas. A. Quomodo autem interit aliquid verum? Non enim video. R. Miror te istud quaerere: nonne ante oculos nostros millia rerum videmus interire? Nisi forte putas hanc arborem, aut esse arborem, sed veram non esse, aut certe interire non posse. Quamvis enim non credas sensibus, possisque respondere, ignorare te prorsus utrum arbor sit; tamen illud non negabis, ut opinor, veram esse arborem, si arbor est: non enim hoc sensu, sed intelligentia judicatur. Si enim falsa arbor est, non est arbor; si autem arbor est, vera sit necesse est. A. Concedo istud. R. Quid illud alterum? nonne concedis hoc genus rerum esse arborem, quod nascatur et interat? A. Negare non possum. R. Concluditur ergo aliquid quod verum sit, interire. A. Non contravenio. R. Quid illud? nonne tibi videtur intereuntibus rebus veris veritatem non interire, ut non mori casto mortuo castitatem? A. Jam et hoc concedo, et magnopere quid moliaris, exspecto. R. Ergo attende. A. Isthic sum. R. Verane tibi videtur ista sententia: Quidquid est, alicubi esse cogitur? A. Nihil me sic ducit ad consentiendum. R. Fateris autem esse veritatem? A. Fateor. R. Ergo ubi sit, necesse est quaeramus; non est enim in loco, nisi forte aut esse in loco aliquid aliud praeter corpus, aut veritatem corpus esse arbitraris. A. Nihil horum puto. R. Ubinam igitur illam esse credis? Non enim nusquam est quam esse concedimus. A. Si scirem ubi esset, nihil fortasse amplius quaererem. R. Saltem ubi non sit, potes cognoscere? A. Si commemores, fortasse potero. |
G. Eall þat byð sōð, þætte byð þā hwile þe hyt byð; ac þæt þū sōðfestnes hǣtst, þæt ys[394] God. Hē wæs ā, and ā byð undēadlic and ǣce. Se God hæfð ealle creftas on hym gesunde and ful medeme. Sē hæft gesceapena twā ǣca gesceafta, þæt sint engelas and manna sāuwela, þām hē sealde[395] sumne dǣl ēcra gyfa, swilcra swilce nū wīsdōm is, and rihtwīsnes, and ōðre[396] manega þe ūs lang ðincð tō rīmanne. Engelum hē gefð[397] be heora andefne, and manna sāulum hē gyfð ǣlcre be hyre andefne swilca gyfa. Đā swilcan gifa hī ne þurfon nǣfre forlǣtan, forðām hēo bēoð ǣca, and hē gyfð ēac mannum mænega and mislicum gooda gifa on þissa wurlda, þēah hī ēca ne sīen. Hī bēoð þēah stælwyrða þā hwīle þe wē on[398] þisse wurlde bēoð. Hwæðer ðū gīt ongyte þæt sāwla bēoð undēadlice? Gif ðū hyt ongitten hæbbe, ne hel hyt mē, ac bēo hys geðafa. Gyf hyt æalles hwæt sī, sege mē þæt. |
R. Non est certe in rebus mortalibus. Quidquid enim est, in aliquo non potest manere, si non maneat illud in quo est; manere autem, etiam rebus veris intereuntibus, veritatem paulo ante concessum est. Non igitur est veritas in rebus mortalibus. Est autem veritas, et non est nusquam. Sunt igitur res immortales. Nihil autem verum in quo veritas non est. Conficitur itaque non esse vera, nisi quae sunt immortalia. Et omnis falsa arbor, non est arbor, et falsum lignum non est lignum, et falsum argentum non est argentum, et omnino quidquid falsum est, non est. Omne autem quod verum non est, falsum est. Nulla igitur recte dicuntur esse, nisi immortalia. Hanc tu tecum ratiunculam diligenter considera, ne quid tibi concedendum non est videatur. Si enim rata est, totum negotium pene confecimus, quod in alio fortasse libro melius apparebit. |
A. Gode þanc þæs dǣles þe ic wōt. Ic wille þis nū smēigan and haldan swā ic geornost mæg, and gyf mē æt ēnugum þingum twēonað, þonne cȳðe ic hyt þē sōna. |
A. Habeo gratiam, et ista mecum atque adeo tecum, quando in silentio sumus, diligenter cauteque tractabo, si nullae se tenebrae immittant, suique etiam, quod vehementer formido, mihi faciant delectationem. |
G. [Gelȳf] gefæstlice Gode, and befeste[399] þe hālne Gode, and nā wilna nā tō swīðe þīnes āgnes willan ofer hys; ac bēo hys mann, næs þīn āgen; and bēo geðafa þæt þū æart hys þēowa. Þonne āhæfð hē þē forðām simle[400] nēar hym and nēar, and ne lǣt þē nānwiht wiðerweardes bēon. Gyf hē þēah geþafað þæt þē āwiht wiðerweardes becymð, þonne byð þæt for þīnre þearfe, þēah þū hyt ongytan ne cunne. |
R. Constanter Deo crede, eique te totum committe quantum potes. Noli esse velle quasi proprius et in tua potestate; sed ejus clementissimi et utilissimi Domini te servum esse profitere. Ita enim te ad se sublevare non desinet, nihilque tibi evenire permittet, nisi quod tibi prosit, etiam si nescias. |
A. Þæt ic gehȳre and þæs ic gelīfe, and þisse lǣre ic wille fulgan swā-swā ic fyrmæst mæg, and þes God byddan þæt ic hyt gefremman mage, swā þū mē gefirn ǣr lǣrdest; lǣr mē nū gyf þū wille[401]. |
A. Audio, credo, et quantum possum obtempero; plurimumque ipsum deprecor, ut plurimum possim, nisi quid forte amplius a me desideras. |
R. Bene habet interim, facies postea quidquid jam visus ipse praeceperit. |
- ↑ gastānde.
- ↑ Augustinus þa answarode.
- ↑ Here and throughout the entire dialogue Gescēadwīsnes is substituted for MS. ða cwæð heo, and Augustinus for MS. ða cwæð ic.
- ↑ mehat.
- ↑ hæft.
- ↑ geðengst.
- ↑ his mage ella; him me on.
- ↑ þath þeah.
- ↑ beþortest.
- ↑ stoge.
- ↑ hwæd.
- ↑ creftest.
- ↑ cwæd.
- ↑ In MS. the D of Drihten is rubricated, and extends over two lines in capitals; in forgyf a letter erased between y and f.
- ↑ A letter erased between e and a in geearnian.
- ↑ dridten.
- ↑ gewortest.
- ↑ geweorðam.
- ↑ weorðam.
- ↑ gewordte.
- ↑ worc.
- ↑ getæcd.
- ↑ heo ne mæg.
- ↑ þe þe lufað.
- ↑ þam þam
- ↑ hys.
- ↑ driten.
- ↑ wysdon.
- ↑ gesæld.
- ↑ Evidently some corruption in MS.; the following emendation by Junius is good: Đu eart þæt hehste god [and þurh þe is god eall þeet þe god] ys, etc.; cf. Latin.
- ↑ ongytam.
- ↑ swece earum ne mid earum.
- ↑ abbað.
- ↑ þinum and of þinum rice.
- ↑ asealð.
- ↑ eal þara astynt.
- ↑ gewunat.
- ↑ forleð.
- ↑ gecyrð þara ⁊ se lufað; cf. Latin.
- ↑ nanne secð.
- ↑ tôôpa.
- ↑ Vre luuu.
- ↑ mycela gytfa, one or more letters being between y and c.
- ↑ nacwte weorðam.
- ↑ magon tôsêdan.
- ↑ fleon þad.
- ↑ ricstat ricsast.
- ↑ þ æac us ure speda wanodon. ꝥ þe us lærdesd. A syllable erased between lærdesd and þæt.
- ↑ ꝥ we; ge ꝥ wurþugast.
- ↑ amirram.
- ↑ wæðer, a letter, apparently an s, partially erased at the beginning of the word.
- ↑ goð þrimnesse fæder and suna ⁊ swanu ⁊.
- ↑ beortnesse.
- ↑ genyhte.
- ↑ eallungla.
- ↑ hese he.
- ↑ lencten.
- ↑ ꝥ, probably a scribal error for þa.
- ↑ ealdiat.
- ↑ syððam.
- ↑ lichaman;
- ↑ ꝥ wæs seo sawl; Junius reads gyt for MS. ꝥ.
- ↑ syððam
- ↑ ungehwære
- ↑ þæt sumne.
- ↑ gebridloð.
- ↑ bebodu.
- ↑ seâlum.
- ↑ wæðer, with a preceding s erased.
- ↑ gêhêc.
- ↑ dedum.
- ↑ habbat.
- ↑ æalc.
- ↑ tôôpa.
- ↑ edel hǽle.
- ↑ þi ðine.
- ↑ ongytat.
- ↑ gearw.
- ↑ eahgan.
- ↑ geseon.
- ↑ það.
- ↑ feodum.
- ↑ angene. A g erased between the final e and n.
- ↑ underfungon;
- ↑ ða ic sceoc.
- ↑ hu ys ic.
- ↑ æordlice.
- ↑ In last me a letter erased.
- ↑ þurht;
- ↑ hwilcne.
- ↑ tôôpan.
- ↑ for þem heo us.
- ↑ þæs ⁊ sviðost.
- ↑ forwurh þe ic.
- ↑ þæð.
- ↑ getestc.
- ↑ unrihlice.
- ↑ wyrðne
- ↑ freõdum.
- ↑ wil.
- ↑ licworðe
- ↑ bām.
- ↑ georlicost.
- ↑ læd.
- ↑ ofer eda;
- ↑ gesceawisne.
- ↑ þancfulne.
- ↑ eadegam.
- ↑ cwæd.
- ↑ habban mote.
- ↑ þurht þeah nanes.
- ↑ cwæt.
- ↑ bydde.
- ↑ ðin;
- ↑ það.
- ↑ hwæt woldest wylnodest.
- ↑ good.
- ↑ hic wondrie.
- ↑ það.
- ↑ hwil.
- ↑ hy hwi.
- ↑ habbat.
- ↑ gesceawisnesse.
- ↑ gesceawisnesse.
- ↑ me hys.
- ↑ ælcne.
- ↑ An l erased between y and c in mycele.
- ↑ gesceawisnesse.
- ↑ gelēeram;
- ↑ mythtas.
- ↑ hys.
- ↑ is wolde.
- ↑ Possibly luca
- ↑ ofergemeð.
- ↑ to geadere mest.
- ↑ það.
- ↑ hîs eirlicere;
- ↑ hweð.
- ↑ það.
- ↑ þead.
- ↑ beo him.
- ↑ gesceawisnesse.
- ↑ matte.
- ↑ gewisram.
- ↑ hyrinunge.
- ↑ ðað.
- ↑ gesceawisnesse.
- ↑ truwig.
- ↑ hæðer.
- ↑ mið ðam uttram.
- ↑ ne ðonne ne canst ðonne þinne cniht.
- ↑ hys hyne.
- ↑ silfene.
- ↑ lufia.
- ↑ nyt.
- ↑ gætecam.
- ↑ platinus.
- ↑ dorte.
- ↑ hwæð þer.
- ↑ leorneodes.
- ↑ onn anum.
- ↑ það;
- ↑ beo.
- ↑ roðores.
- ↑ ylcam.
- ↑ awritan.
- ↑ ac haþemicos; a letter erased between ac and h.
- ↑ nan with.
- ↑ don.
- ↑ myð.
- ↑ gebrodton.
- ↑ ic þa ic þe etc.
- ↑ is mæate.
- ↑ buta þara gesceawisnesse ægne.
- ↑ eagam.
- ↑ byd gefastnoð.
- ↑ ydum.
- ↑ hest.
- ↑ mildheornes gesceadwisnis gestadþines.
- ↑ amcras.
- ↑ The letters st erased after scolde.
- ↑ A c erased before c in spece.
- ↑ welam.
- ↑ það.
- ↑ ðas.
- ↑ freonscypes.
- ↑ mythte.
- ↑ willan.
- ↑ rithte.
- ↑ dysig það.
- ↑ heweðer þe.
- ↑ hŷs.
- ↑ cneðan.
- ↑ sê.
- ↑ gyt.
- ↑ ondrest.
- ↑ ðas.
- ↑ þincg.
- ↑ he lad.
- ↑ hefgi.
- ↑ First c in specce partially erased.
- ↑ geseadwisnes.
- ↑ það þu;
- ↑ hic.
- ↑ þeht ic wære ðonum.
- ↑ geseon.
- ↑ þeht.
- ↑ woð.
- ↑ possibly fol instead of ful
- ↑ þeaht.
- ↑ þeaht.
- ↑ mythte.
- ↑ georlice.
- ↑ sawle æge;
- ↑ heac;
- ↑ byð þam.
- ↑ hyð gegehawað;
- ↑ þonne eh.
- ↑ ic eom gesceadwisnes.
- ↑ forðe.
- ↑ toopedest.
- ↑ byd.
- ↑ gescadwisnes.
- ↑ is.
- ↑ ealle hef.
- ↑ byd;
- ↑ þincgum.
- ↑ Before last on a syllable erased; þan lande.
- ↑ geleafan.
- ↑ efð wað.
- ↑ gefasnoð.
- ↑ geseôn.
- ↑ byt.
- ↑ mið.
- ↑ scypes ho feut.
- ↑ þinc.
- ↑ smile.
- ↑ smile.
- ↑ gewealnum.
- ↑ hys.
- ↑ ð nam mân.
- ↑ A letter erased after þeah.
- ↑ nam mân.
- ↑ mythtum.
- ↑ þeаð.
- ↑ beocuman.
- ↑ A letter erased between l and i in geliornnian.
- ↑ me woldest me.
- ↑ sciman.
- ↑ ungewlitige.
- ↑ smile.
- ↑ swlcene.
- ↑ unrohsige.
- ↑ gehec.
- ↑ nað.
- ↑ hweðer hwæðer.
- ↑ geðafenað to lerrenne.
- ↑ nawh.
- ↑ heo.
- ↑ heo.
- ↑ silluum.
- ↑ ðincg
- ↑ þing rihlicre.
- ↑ nawaðer.
- ↑ wiht.
- ↑ his gehire.
- ↑ geagenum.
- ↑ hagene.
- ↑ ondrest;
- ↑ a syllable erased between sum and forleosan.
- ↑ elle.
- ↑ me ðingð.
- ↑ myð.
- ↑ ylcam willam.
- ↑ nawar.
- ↑ æac geseon.
- ↑ ær.
- ↑ hal eagan habbað.
- ↑ ge geðeincst.
- ↑ wit.
- ↑ egniges.
- ↑ les þene.
- ↑ scel.
- ↑ ændebyrðlicost.
- ↑ egniges wæordscipes.
- ↑ það.
- ↑ gooðra;
- ↑ willum and.
- ↑ unþeod, possibly for underþeod
- ↑ milcle.
- ↑ þincgum;
- ↑ three letters erased after n in unæmtige.
- ↑ ægnig.
- ↑ ænigne hwemnesse.
- ↑ hondrede.
- ↑ nædram.
- ↑ smile.
- ↑ geseon.
- ↑ ænignum.
- ↑ beþeafr.
- ↑ astyfcod were.
- ↑ hic cwæðe;
- ↑ þa.
- ↑ wyrdscipe
- ↑ wynu.
- ↑ gehede.
- ↑ undefehst;
- ↑ ðincges.
- ↑ hys to.
- ↑ hwæð.
- ↑ heonselfum.
- ↑ það.
- ↑ það hi lufiað oðer þincg.
- ↑ hys.
- ↑ nu.
- ↑ deah;
- ↑ des de.
- ↑ þuthte.
- ↑ byd myclce.
- ↑ þeuhte.
- ↑ we sint ꝥ we sint. wþæt we sint þæt hys.
- ↑ eordlic.
- ↑ crft.
- ↑ leste.
- ↑ ꝥ ic ænig.
- ↑ gerað.
- ↑ lætst.
- ↑ lufode ðæt.
- ↑ ðinc.
- ↑ hyst.
- ↑ þeað.
- ↑ þonno.
- ↑ byd.
- ↑ længe.
- ↑ mær.
- ↑ beo hyre leothte.
- ↑ scarpe.
- ↑ hys.
- ↑ æclc.
- ↑ laðtewes.
- ↑ æfð.
- ↑ gelæornoð.
- ↑ is.
- ↑ oðrere.
- ↑ myð.
- ↑ clifle.
- ↑ wiht.
- ↑ eadmodlice.
- ↑ hwæthuwgu;
- ↑ beoð me.
- ↑ of ðe.
- ↑ ongyst.
- ↑ forseoð.
- ↑ hara.
- ↑ gehæst.
- ↑ ðing.
- ↑ ðing.
- ↑ wyð næfre ær.
- ↑ wiht.
- ↑ sylfe geseon.
- ↑ æagon.
- ↑ þeaht.
- ↑ myh.
- ↑ þeoðrum.
- ↑ gearnor.
- ↑ afwer riht.
- ↑ suwuga.
- ↑ moð.
- ↑ reð.
- ↑ hæst
- ↑ on mod
- ↑ þu þ du me læde
- ↑ lohte
- ↑ After ær wilnode the MS. repeats the passage beginning with and giet (l.7) and closing with wilnode (l. 8).
- ↑ ær hrihte
- ↑ ðaræ
- ↑ byst
- ↑ maram
- ↑ soðfesnesse
- ↑ soðfasnes
- ↑ soðfesnesse
- ↑ ðincg
- ↑ ðincð; byd; so also in 12 and 13, and twice each in 14, 15 and 16.
- ↑ soðfesnes
- ↑ seoðfæst.
- ↑ gewurðam.
- ↑ si wisdom.
- ↑ man nan.
- ↑ æcl þincg þara hys.
- ↑ depplicu.
- ↑ hwu; forhitan.
- ↑ cwæðe.
- ↑ byd; so three times in 11, and once in 13.
- ↑ i—hys, a c having been erased between i and h.
- ↑ scealde.
- ↑ oðne.
- ↑ gef.
- ↑ on on.
- ↑ beste.
- ↑ smile.
- ↑ lær me me gyf wille þu wille.
- ↑ siððam.
- ↑ hæwet.
- ↑ er, but space left for H.